Արմինֆո.Օրերս Հայաստան է այցելել Արժույթի միջազգային հիմնադրամի (ԱՄՀ) Մերձավոր Արևելքի և Կենտրոնական Ասիայի դեպարտամենտի ղեկավար Ջիհադ Ազուրը (Jihad Azour)։ Ի դեպ, նա լիբանանցի հայտնի տնտեսագետ և քաղաքական գործիչ է, 2005-2008 թթ. Ֆուադ Սանիորայի կառավարությունում զբաղեցրել է Լիբանանի ֆինանսների նախարարի պաշտոնը, Լիբանանի պետական կառավարման և հարկման համակարգում մի շարք լուրջ բարեփոխումների հեղինակ է:
Նշենք, որ պարոն Ազուրը հանդիպումներ է ունեցել երկրի տնտեսական բլոկի ղեկավարության հետ, որոնց ընթացքում քննարկվել է երկրի սոցիալ-տնտեսական կյանքի հետագա բարեփոխումների, ներառական ինստիտուտների զարգացման, կոռուպցիայի դեմ պայքարի, հարկային բարեփոխումների, ֆինանսական հատվածի գնահատման ծրագրի (FSAP) վերանայման, մակրոտնտեսական կայունության պահպանման հետ կապված հարցերի շրջանակ: Չնայած իր զբաղվածությանը՝ Ջիհադ Ազուրը սիրով համաձայնել է պատասխանել նաև լրագրողների հարցերին։ Ստորև ներկայացնում ենք ԱՄՀ բարձրաստիճան ներկայացուցչի պատասխանները ԱրմԻնֆո լրատվական գործակալության գլխավոր տնօրեն Էմանուիլ Մկրտչյանի հարցերին:
- Պարոն Ազուր, մայիսին ԱՄՀ-ն հաստատեց Հայաստանին 3 տարի ժամկետով շուրջ 248.2 մլն դոլարի stand-by վարկի տրամադրումը: Ընդ որում, գումարի մեկ յոթերորդ մասը հասանելի է դարձել անմիջապես, իսկ մնացած գումարը տրամադրվի կիսամյակային վեց գնահատականների հիման վրա։ Ընդ որում, ինչպես հայտարարվել է, այդ գումարները չեն փոխանցվում ԿԲ-ի հաշվին, այլ հատկացվում են որպես երաշխիք, յուրահատուկ "ապահովագրության գիծ" այն դեպքում, եթե Հայաստանը համաշխարհային տնտեսության և առևտրի համար այս անհանգիստ ժամանակաշրջանում ստիպված լինի լուրջ արտաքին մարտահրավերների բախվել: Բայց միևնույն ժամանակ, բուն ծրագիրը նախատեսում է երկրի պարտավորություններ՝ լուրջ բարեփոխումների իրականացման ոլորտում, որոնք համահունչ են նոր կառավարության՝ սոցիալ-տնտեսական կյանքի արմատական վերափոխմանը նպատակաուղղված հավակնոտ ծրագրին։ Արդյո՞ք ԱՄՀ-ն ունի իրականացվող բարեփոխումների գործընթացի առաջին գնահատականները և ըստ Ձեզ, որո՞նք են դրա ուժեղ և թույլ կողմերը:
Առաջին հերթին, ցանկանում եմ մի քանի խոսքով ներկայացնել տարածաշրջանային իրավիճակի հեռանկարները և կանխատեսումները։ Ներկայումս մենք թարմացնում ենք մեր ապրիլյան հաշվետվությունը (https://finport.am/full_news.php?id=38164&lang=2) ԿԿԱ տարածաշրջանի տնտեսական հեռանկարների մասին, որի վերանայված տարբերակը կհրապարակվի հոկտեմբերին: Կուզենայի նշել, որ, ինչպես աշխարհի այլ տարածաշրջաններ, Կովկասի և Կենտրոնական Ասիայի տարածաշրջանը կրում է համաշխարհային տնտեսության զարգացման ազդեցությունը, որը ներառում է համաշխարհային առևտրի բարդ իրավիճակը։ Եվ այդ ազդեցությունն ակնհայտ է դառնում հիմնական առևտրային գործընկերների հետ հարաբերությունների միջոցով։ Ի լրումն միջազգային առևտրի մարտահրավերների Պարսից ծոցի երկրներում (Gulf states) տնտեսական լարվածությունը կարող է ազդել ԿԿԱ երկրների տնտեսական իրավիճակի վրա։ Եվ, այդուհանդերձ, մենք կարծում ենք, որ 2019 թվականի ընթացքում տարածաշրջանում տնտեսական աճը կայուն կլինի և կհամապատասխանի ապրիլին պատրաստած մեր վերջին կանխատեսմանը (4,1 տոկոս - խմբ.):
Սակայն 4-4.5% աճի տեմպերը բավարար չեն տարածաշրջանի երկրների առջև ծառացած խնդիրների կայուն լուծման համար, հատկապես՝ դրանց ներառական զարգացման, աշխատատեղերի ստեղծման և բնակչության սոցիալական պաշտպանության անհրաժեշտ մակարդակի ապահովման տեսանկյունից։ Ինչ վերաբերում է Հայաստանին, ապա ձեր երկրի իշխանությունների հետ մենք դեռևս փետրվարին եկել ենք պայմանավորվածությունների, որոնք միտված են աջակցելու կառուցվածքային բարեփոխումների հավակնոտ ծրագրին։ Ըստ այդ ծրագրի ՝ մենք միջոցներ կհատկացնենք միայն անհրաժեշտության դեպքում՝ երկրի վրա արտաքին ցնցումների ազդեցության դեպքում։ Տրամադրելով այդ արտոնյալ ռեսուրսներին հասանելիությունը, մենք ձգտում ենք խթանել երկրի տնտեսության կայուն զարգացումը և դիմակայունությունը։
Մի կողմից, ԱՄՀ-ն փորձում է ապահովել հետագա մակրոտնտեսական կայունությունը, որը, նաև համագործակցության նախորդ բոլոր ԱՄՀ աջակցությամբ ծրագրերի նպատակն էր, իսկ մյուս կողմից, մակրոտնտեսական տեսանկյունից՝ օգնել երկրին հասնելու պետական պարտքի մակարդակի աստիճանական նվազեցմանը մինչև ՀՆԱ-ի ծավալի 50 տոկոսից ցածր՝ չխոչընդոտելով տնտեսական աճը։ Միևնույն ժամանակ, ծրագիրը նպատակ է դնում ցնցումներին դիմակայունության մակարդակի բարձրացումը՝ խթանելով ներառական զարգացման նոր ինստիտուտների ստեղծումը և բնակչության սոցիալապես առավել անպաշտպան, խոցելի շերտերի պաշտպանությունը։
Կառուցվածքային բարեփոխումները, անշուշտ, ծրագրի առանցքային հենասյուներն են։ Դրանք ներառում են Հայաստանի կառավարության կողմից ծրագրված կառուցվածքային բարեփոխումները, մասնավորապես՝ կոռուպցիայի դեմ պայքարը և պետական կառավարման արդյունավետ ու ամուր հիմքերի ստեղծումը, հնարավոր դարձնելով ավելի բարձր հետագա տնտեսական զարգացումը՝ ապահովելով աճի ներառականությունը։ Այսպիսի բարեփոխումները կօգնեն հաղթահարել գործազրկության բարձր մակարդակը, հատկապես՝ երիտասարդության շրջանում։
Այդ նպատակների համար ծրագիրը ենթադրում է հարկային վարչարարության բարելավման, ստվերային տնտեսության նվազեցման և կոռուպցիայի դեմ պայքարի արդյունավետ միջոցների ներդրման բարեփոխումներ։ Գույքի հարկման համակարգի կատարելագործումը նույնպես հնարավորություն կտա ստեղծել ընդլայնված և հավասարակշռված հարկման համակարգ՝ հարկային դաշտում տարատեսակիեկամուտների ներգրավմամբ:
Միաժամանակ, ծրագիրը ենթադրում է կառավարության հարկաբյուջետային հնարավորությունների ընդլայնում, որը հնարավորություն կտա ֆինանսավորելու ծախսերը, հասնելու կապիտալ ծրագրերի կատարման բարձր մակարդակի, ինչն իր հերթին թույլ կտա բարելավել աճի ներառականությանը և անմիջականորեն կազդի երկրում աղքատության մակարդակի նվազեցման վրա։ Այդ նպատակով անհրաժեշտ է ստեղծել պետական կառավարման արդյունավետ համակարգ, որը կհանգեցնի գործարար միջավայրի էական բարելավմանը, պետական ռեսուրսների լիարժեք օգտագործման հնարավորությունների ստեղծմանը, միևնույն ժամանակ քաղաքացիների և պետության միջև վստահության մակարդակի բարձրացմանը։ Պետական-մասնավոր գործընկերությանօգտագործումը կարող է նաև կարևոր նշանակություն ունենալ արդյունավետ պետական ներդրումների համար։ Այս ամենն, իր հերթին, լուրջ հիմք կստեղծի կայուն ներառական աճի համար, որին կնպաստեն նաև Հայաստանի ներդրումային կանխատեսելիությունը և գրավչությունը։
Պատասխանելով ծրագրերի իրականացման գնահատման վերաբերյալ ձեր հարցին՝ մենք մտադիր ենք առաջին գնահատումն անցկացնել սեպտեմբեր-հոկտեմբեր ամիսներին, ինչից հետո մենք պատրաստ կլինենք կիսվել արդյունքներով։
- Ինչպե՞ս է ծրագիրն արտացոլվելու Հայաստանի 2020 թվականի բյուջեում: Ձեր կարծիքով, որն է ընթացիկ տարվա բյուջեի համեմատ դրա հիմնական տարբերությունը: Արդյո՞ք կարելի է ակնկալել կապիտալ և սոցիալական ծախսերի էական աճ, որոնք մյուս կողմից, հնարավոր արտաքին ցնցումների պայմաններում, կարող են աջակցել երկրի պահանջարկին։
Ինչ վերաբերում է կապիտալ ծախսերին, ապա այս տարվա բյուջեում էլ ծրագրային թիվ կա, և շատ լավ կլինի, որ այդ ցուցանիշը կատարվի։ Բանն այն է, որ Հայաստանը նախկինում ևս թերակատարել է կապիտալ ծախսերը, և կապիտալ ծախսերի ընդլայնման մասին խոսելուց առաջ պետք է ապահովել արդեն նախատեսված ծախսերի լիակատար և արդյունավետ օգտագործումը, այնպես որ դաազդի սոցիալ-տնտեսական պատկերի վրա։ Կան բազմաթիվ գործոններ, որոնք խանգարում են ամբողջական կատարմանը, ներառյալ պետական գնումների համակարգը, որը կատարելագործման կարիք ունի։ Այս տեսանկյունից կան նաև պետական-մասնավոր գործընկերության ծրագրերի ընդլայնման հնարավորություններ։
- Արդյո՞ք նկատի ունեք նաև այն, որ երկիրը վերջին շրջանում ստիպված է եղել իրեն սահմանափակել նաև այնպիսի խոշոր միջազգային ինստիտուցիոնալ դոնորների վարկային ծրագրերի իրականացման առումով, ինչպիսիք են Համաշխարհային բանկը (WB) և Միջազգային ֆինանսական կորպորացիան (IFC) և այլն:
Անկախ այն բանից, թե որն է ծրագրերի ֆինանսավորման աղբյուրը, զուտ բյուջետային միջոցների հաշվին, թե վարկային պարտավորությունների շրջանակներում, այս պահին ունենք անվիճելի փաստ՝ ծախսերի թերակատարման խնդիր։ ։ Այդ իսկ պատճառով անհրաժեշտ է մշակել այդ միջոցների նախատեսված ժամկետներում և ամբողջ ծավալով արդյունավետ և ճիշտ ծախսման նոր մեխանիզմներ։ Եվ, ինչպես ասացի, դրա լավագույն ճանապարհը պետգնումների ընթացակարգերի թափանցիկության ապահովումն է։ Պետության ու բիզնեսի փոխգործակցության ընդլայնումը ՝ պետական-մասնավոր գործընկերության շրջանակներում փոխշահավետ պայմաններով հասարակական նշանակություն ունեցող խնդիրների լուծման համար, ևս կարող է զգալի օգուտ բերել տնտեսության զարգացմանը։
- Եկեք անդրադառնանք ֆինանսական շուկայի զարգացման խնդրին։ Դրա կայունությունն առայժմ կասկած չի հարուցում, սակայն դրա զարգացումը աչքի է ընկնում միակողմանիությամբ, անհավասարակշիռ է: Բանկային հատվածի գերիշխող դիրքը սահմանափակում է և զգալիորեն նվազեցնում է տնտեսության ֆինանսավորման աղբյուրների դիվերսիֆիկացումը: Ես նկատի ունեմ երկրի ֆոնդային շուկայի թերզարգացումը, շատ թույլ ապահովագրական հատվածը, հայրենական ինստիտուցիոնալ ներդրողների բացակայությունը: Շուկայում բավարար չէ թափանցիկության, հաշվետվողականության մակարդակը, գործնականում, չեն աշխատում կորպորատիվ կառավարման սկզբունքները: Երկար տարիներ երկրի ֆինանսական շուկայում բացակայում են լուրջ ինստիտուցիոնալ տեղաշարժերը: Կարծիք կա, որ 15 տարի առաջ միասնական ֆինանսական մեգակարգավորիչի գործառույթի փոխանցումը ԿԲ-ին սխալ էր, ինչի արդյունքում մենք ստացանք անհամաչափ զարգացող շուկա, որտեղ զգալիորեն գերիշխում է բանկային հատվածը և աճում "մաքուր դաշտում" միայնակ։
Հայաստանը միակ երկիրը չէ, որտեղ ֆինանսական շուկայում գերիշխում է բանկային համակարգը։ Բայց հիմա պատկերն աստիճանաբար փոխվում է, և ֆինանսական հատվածի զարգացման միտումներ են նկատվում: Այս գործընթացը մասնավոր կենսաթոշակային հիմնադրամների աշխատանքի արդյունք է , կան նաև այլ ինստիտուցիոնալ ներդրողների, ինչպես նաև ոչ բանկային այլ ինստիտուտների ստեղծման ծրագրեր։ Ես հույս ունեմ, որ ֆինանսական ենթակառուցվածքի զարգացման գործընթացն ավելի ինտենսիվ կդառնա, ինչն էլ ժամանակի ընթացքում կտա ֆինանսական ռեսուրսների աղբյուրների բազմազանեցման հնարավորություն, ինչը կօգնի կապիտալի շուկայի կայացմանը, առավել թափանցիկության խթանմանը ու կորպորատիվ կառավարման ամրապնդմանը: Տնտեսական գործակալների թափանցիկության բարձրացումը և հարկային համակարգում բարեփոխումները կնպաստեն նաև ֆինանսական շուկայի զարգացմանը։ Եվ կարևոր է, որ Հայաստանում հաջողությամբ զարգացող տեխնոլոգիական բիզնեսը ոչ բանկային ռեսուրսների պահանջարկ ներկայացնի՝ ներառյալ ներդրումային փայատիրական և վենչուրային հիմնադրամները։ Իր հերթին, հարկային օրենսդրության բարեփոխումը, հատկապես գույքի հարկման մասով, ինչպես նաև անշարժ գույքի կադաստրի համակարգի բարեփոխումը նույնպես կնպաստեն այդ գործընթացին: Սակայն, պետք է հաշվի առնել, որ այսպես կոչված, "նոր շուկաներում" (emerging markets) կամ միջին եկամուտ ունեցող երկրներում, ինչպիսին Հայաստանն է, այդ բոլոր գործընթացները ժամանակ են պահանջում և այնքան արագ չեն տեղի ունենում, որքան զարգացած երկրներում։
- Տնտեսագիտության տեսությունում կա այնպիսի հասկացություն, ինչպիսին է "բոժոժի տնտեսությունը", որին Դուք, որպես գիտնական, որը ժամանակին զբաղվել է համաշխարհային տնտեսության մեջ զարգացող տնտեսություն ունեցող երկրների ինտեգրման ուսումնասիրություններով, լավ ծանոթ եք: Նման երկիրն առանձնանում է համաշխարհային տնտեսության հետ համեմատաբար թույլ ինտեգրացիոն կապերով, ինչն, ի դեպ, բազմիցս Հայաստանը փրկել է համաշխարհային ճգնաժամերի ուժեղ ազդեցությունից։ Արդյո՞ք դա կարելի է համարել "խաղաղ նավահանգստի" ժամանակավոր առավելություն, ինչը թույլ կտա տնտեսական փոթորկի դեպքում խուսափել հնարավոր ցնցումներից և հանգիստ իրականացնել անհրաժեշտ բարեփոխումները։
Ես այնքան էլ համաձայն չեմ նման գնահատականին։ Կարևոր չէ՝ ձեր տնտեսությունը մեծ է, թե` փոքր, արտաքին ազդեցությունը՝ լինի դա առևտրի, փոխանցումների կամ կապիտալի ներհոսքի միջոցով, բավական շոշափելի կլինի։ Պետք է ոչ թե հույս դնել թույլ տնտեսական ինտեգրացիայի վրա, այլ, պետք է պատրաստ լինել արտաքին մարտահրավերներին՝ ամրապնդելով տնտեսության հիմքերը։ Հետևաբար, պետք է կենտրոնանալ լ ինստիտուտների, շուկաների, պետական կառավարման համակարգի բարեփոխումների վրա՝ կայուն, երկարաժամկետ և ներառական աճ ապահովելու համար։ Մենք դա հասկանում ենք, և մենք համաձայն ենք այդ առաջնահերթություններին և պատրաստ ենք աջակցել կառավարությանը այդ ոչ դյուրին խնդիրները լուծելու գործում։