Ուրբաթ, 24 Սեպտեմբերի 2010 11:38
Հայաստանի տնտեսությունն աշխատում է տիրող քաղաքական համակարգին հաճոյանալով
ԱրմԻնֆո. ՀՀ Կենտրոնական Բանկի նախկին նախագահ, <Գառնի Ինվեստ> ՈՒՎԿ գլխավոր տնօրեն Բագրատ Ասատրյանի հարցազրույցը ԱրմԻնֆո գործակալությանը
Պրն. Ասատրյան, Դուք քչերից եք, ով, չնայած իշխանություններին մեղադրում է մեր բազմաթիվ դժբախտություններում, միաժամանակ, արդարացնում է որոշ իրավիճակներում նրա անգործությունը: Կուզենայի Ձեզնից լսել, թե ինչքանո՞վ է մեր պետության մեղքի բաժինն էական այն բանում, որ այսօր ապրում ենք չճզարգացած, ավելին` հետամնաց տնտեսությաուն ունեցող երկրում: Առաջին հարցը վերաբերում է բանկային համակարգի <վատ> վարկերին: Եթե ոչ Դուք, ապա էլ ո՞վ կարող է պատմել, թե այդ պրոբլեմն այսօր ինչքանո՞վ է արդիական բանկերի համար, և ինչպիսի՞ն է բանկերի պորտֆելներում ժամկետանց վարկերի իրական չափերը:
Դա ավելի արդիական է, քան որ այդ մասին այսօր խոսվում է: Գաղտնիք չէ, որ մեր բանկերից շատերը վարկերը վերաֆինանսավորելու ճանապարհով թաքցնում են իրենց անհաջող գործունեությունը: Սակայն, այնուամենայնիվ, պրոբլեմը կա և մնում է: Ընթացիկ տարում դա նկատելի էր անգամ պաշտոնական տվյալներից, որոնց համաձայն, ժամկետանց վարկերի մակարդակը հասավ 4.8%-ի: 2010 թվականի առաջին կիսամյակում, ըստ պաշտոնական տվյալների, Հայաստանի առևտրային բանկերի պորտֆելներում վատ վարկերի չափերը որոշ չափով կրճատվեցին, իսկ դրանց իրական չափերը, իմ հաշվարկներով, հաշվի առնելով ՀՀ Կենտրոնական բանկի կողմից հաստատված կարգի համաձայն իրականացված երկարաձգումները, այսօր անցնում են 10%-ից:
Մեր բանկերի համար հանդիսանո՞ւմ է արդյոք դա կրիտիկական ցուցանիշ, և ինչպես կփոխվի իրավիճակը կես կամ մեկ տարի անց:
Ընդհանուր առմամբ, իհարկե ոչ, բանկերն այսօր աշխատում են ոչ մեծ, բայց շահույթով: Պրոբլեմը կայանում է ոչ թե նրանում, թե իրավիճակն ինչքանո՞վ է կրիտիկական բանկային համակարգի համար: Հայկական բանկերը և հուսալի են, և իրացվելի, սակայն նրանց զարգացման մակարդակը բարձր չէ և այսօր դրված է բանկային համակարգի աճի որակի խնդիրը: Իսկ դա կախված է մեր տնտեսության, և ընդհանրապես, մեր հասարակարգի առողջական վիճակից: Ցավոք, մեր տնտեսության վիճակը վերջին մի քանի տարում չի բարելավվել: Իսկ եթե հարցին մոտենանք սկզբունքայնորեն, ապա այն զգալիորեն վատացել է: Մեզ մոտ, ոչ ոքի համար գաղտնիք չէ, մոնոպոլիզացված են տնտեսության բոլոր ոլորտները: Նման պայմաններում բանկերը, բնական է, մատնվում են անգործության: Չէ՞ որ մոնոպոլիստները կամ օլիգարխները, ինչպես ուզում եք դրանց կոչեք, պտտում են բավականին խոշոր գումարներ, իսկ բանկերը, որպես ֆինանսական աղբյուրներ, նրանց պարզապես չեն էլ հետաքրքում, նրանք բանկային վարկերի կարիքը չունեն: Այն ոլորտը, որն իրոք ֆինանսավորման կարիք ունի, դա զարգացող բիզնեսն է, այդ թվում նաև փոքր և միջին ձեռնարկատիրությունը, որի զարգացումը ներկայիս տիրող օլիգարխիկ հանգամանքներում պարզապես անհնար է:
Այսինքն, մոնոպոլիստներին վարկեր պետք չեն, փոքր բիզնեսին չեն թողնում զարգանալ, այդ դեպքում ինչ՞ է մնում անել:
Պետք է առողջացնել տնտեսությունը, իսկ դրա համար հարկավոր է առողջացնել հասարակությունը, հարկավոր է արմատապես փոխել այն կրիմինալ-օլիգարխիկ համակարգը, որն ամրացել է մեր երկրում: Գործող իշխանությունները դրան գնալ, պարզապես, ընդունակ չեն: Ընդ որում, իշխող վերնախավն անհուսալիորեն խրվել է պարտքերի մեջ` նրանց առջև, ովքեր ժամանակին իրենց օգնել են գալ իշխանության: Ինչո՞վ է բնութագրվում այսօրվա իշխանությունը: Նորի նկատմամբ բացարձակ անհանդուրժողականությամբ: Նման պայմաններում մեր հասարակության բարոյական և մտավոր մակարդակը չի կարող աճել, հասարակությունն օրեցօր դեգրադացվում է: Այսօր առավելագույնս ցածր է Ձեր, ինչպես նաև իմ գործունեության անարդյունավետությունը:
Հասարակության մեջ կա՞ արդյոք մարդկանց այնպիսի խումբ, որն ի վիճակի է փշրել արդեն ձևավորված այդ կենսաձևը:
Իհարկե կա, և հավատացեք, որ նրանք կարող են դա անել: Այն, ինչ այսօր տեղի է ունենում մեր երկրում ծայրագույնս անհեթեթություն է և այդպես շարունակվել չի կարող: Իշխանությունը մեզ մոտ նման է ավազե ամրոցի, կողքից թվում է, թե այն բացարձակապես անառիկ է, իսկ իրականում, ցանկացած պահի կարող է սրբվել ինչ-որ պատահական ալիքի կողմից: Ամբողջ պրոբլեմը կայանում է նրանում, որ ոչ ոք չի կարող ասել, թե երբ դա տեղի կունենա, հնարավոր է, որ վաղը, իսկ միգուցե` 15 տարի հետո: Ո՞ր հասարակարգն է ավելի ակտիվորեն զարգանում: Այն հասարակարգը, որը վստահ է վաղվա օրվան մեջ, որի ապագան կանխատեսելի է: Իսկ մեր հասարակարգը, ներկայիս <կառավարիչներով>, զրկված է որևէ հեռանկարից:
Նման պայմաններում, երևի, անմտություն կլիներ հարցնել թե ինչպե՞ս են առանձին երևույթներ անդրադառնում տնտեսական ընդհանուր իրավիճակի վրա, օրինակ, վերաֆինանսավորման տոկոսադրույքների իջեցումն ու բարձրացումը:
Անմտություն չի, բայց` լուրջ էլ չի: Նման տնտեսությունում, որտեղ, կրկնում եմ, օլիգարխիկ համակարգը, գործնականում, հիմնավորվել է տնտեսության համարյա բոլոր ոլորտներում, վերաֆինանսավորման տոկոսադրույքը գործնականւմ ոչ մի դեր չի խաղում:
Սակայն, Ձեր հարցազրույցներից մեկում նշել էիք, որ վերաֆինանսավորման տոկոսադրույքի պահպանման ուղղությամբ ԿԲ վարած քաղաքականությունն արդարացի է, քանի որ, դրանով ԿԲ զսպում է ինֆլյացիոն ճնշումները: Ինչպե՞ս Ձեզ հասկանալ:
Այդպես էլ հասկացեք: Կենտրոնական բանկի կողմից վերաֆինանսավորման տոկոսադրույքի պահպանման ուղղությամբ ձեռնարկած քայլերը համահունչ են ընթացիկ տնտեսական իրավիճակին: Այլ բան է, որ վերաֆինանսավորման տոկոսադրույքը հաստատված տնտեսական համակարգում չի աշխատում: ԿԲ սխալ քայլեր չի անում, դրանք, պարզապես, անարդյունավետ են: Չէ՞ որ մեր դրամային ռեգուլյատորը կարող էր գնալ նաև իրեն չարդարացնող ու անհիմն քայլերի, սակայն նման պան տեղի չի ունեցել:
Եթե ԿԲ գործողություններն անարդյունավետ են, ապա միևնույնը չէ՞ արդյոք, թե դրանք հիմնավորված են թե ոչ: Մի րոպեով մոռանանք ռեգուլյատորի գործողությունների անարդյունավետության մասին, արդյոք ճի՞շտ էր հերթական անգամ վերաֆինանսավորման տոկոսադրույքը 7.25%-ի վրա պահպանելը, երբ մյուս երկրները մինչև հիմա իջեցնում էին այն և միայն վերջերս են սկսել բարձրացնել:
Ստեղծված տնտեսական իրավիճակում, երբ ինֆլյացիան երկրում հասել է բարձր, կամ կրիտիկական մակարդակի, այլընտրանքային ճանապարհ, պարզապես չկա: Նման պայմաններում անգամ արդարացված կլիներ վերաֆինանսավորման տոկոսադրույքի որոշակի բարձրացումը: Չէ՞ որ, տեսականորեն, վերաֆինանսավորման տոկոսադրույքի բարձրացումը բերում է դրամական զանգվածի կրճատման, ինչ էլ իր հերթին բերում է ինֆլյացիայի մակարդակի իջեցման, այլ կերպ ասած, ապրանքների ու ծառայությունների գների էժանացման: Թե ինչո՞ւ ԿԲ չի գնում վերաֆինանսավորման տոկոսադրույքի բարձրացման: Հավանաբար գիտակցում է այդ քայլի զրոյական արդյունավետությունը:
Այնուամենայնիվ, չեք գտնում, որ փողերը մեզ մոտ թանկ են: Նման պայմաններում ինչպե՞ս զարգացնել բիզնեսը:
Իհարկե թանկ են: Ինչպե՞ս զարգացնել բիզնեսը: Խնդրեմ, փոխեք քաղաքական համակարգը: Անգամ եթե փողերն իրենց գներով մատչելի դառնան բիզնեսին, ո՞վ այդ բիզնեսին թույլ կտա զարգանալ և որտե՞ղ պետք է այն զարգանա: Միգուցե տնտեսության ավելի քիչ զարգացած հատվածներում: Լինելով տնտեսագետ, շատ կուզենայի արտահայտվել տնտեսագիտության լեզվով, սակայն ես փակուղու մեջ եմ, քանի որ մեր երկրում ստեղծված իրավիճակը բնութագրելու համար այդ լեզուն բավարար չէ: Մենք գլխով խփում ենք մի պատի, որը կոչվում է տիրող քաղաքական համակարգ, որը չի թողնում, որ տնտեսությունն այսօր զարգանա և խեղդելով շուկայական կոչվող համակարգը:
Իշխանափոխությունից բացի ինչպե՞ս կարելի է կառուցել շուկայական տնտեսություն: Ինչի՞ց սկսել:
Անհրաժեշտ է փոխել ամեն ինչ, մարդկանց տալ ընտրելու ազատություն, որպեսզի իրենք որոշեն, թե ով ինչով պետք է զբաղվի: Իշխանությունները միայն պետք է օգնեն, այլ ոչ թե որոշեն, թե ով ունի բենզին ներկրելու իրավունք և ով ոչ: Եվ երբ օրենքի առջև բոլորն էլ դառնան հավասար, իսկ իշխանությունը այն անձանց համար, որոնք ցանկանում են և ընդունակ երկրում ինչ-որ բան փոխելու, դառնա <օժանդակողի> նման մի բան, միայն այդ դեպքում մենք կարող ենք ստեղծել իսկական շուկայական տնտեսություն:
Տնտեսության մեջ կա՞ն այսօր ավելի քիչ մոնոպլիզացված ոլորտներ:
Իհարկե կան: Սպասարկման ոլորտը, օրինակ տաքսի ծառայությունները: Տեսնո՞ւմ եք, թե այդ համակարգն ինչպես է զարգանում, բարձրանում է սպասարկման որակը, իսկ գները լիովին մրցունակ են: Եվս մեկ ոլորտ` կաթնամթերքի արտադրությունը: Հայաստանում արտադրված կաթնամթերքի որակով մենք մրցում ենք անգամ զարգացած երկրների հետ: Իհարկե, առկա է նաև գնային գործոնը, սակայն դա հետևանք է կաթի ներմուծման մոնոպոլիզացումից:
Իսկ ինչպե՞ս են գործերն այսօր տուրիզմի ոլորտում:
Հենց այստեղ է, որ արտահայտվում է մեր հասարակության ողջ հիվանդությունը: Տուրիզմի ոլորտը, որպես այդպիսին, մոնոպոլիզացված չի կարող լինել, սակայն, դրա փոխարեն, առավելագույն ձևով մոնոպոլիզացված է այդ ոլորտի գնագոյացումը: Այստեղ առկա է շուկայի խոշոր խաղացողների գնային դավադրությունը: Ի՞նչ է այսօր տեղի ունենում Ծաղկաձորում կամ Սևանում: Այնտեղ մի քանի մարդ որոշիչ դեր են խաղում շուկայում, թելադրելով գները, չնայած, որ տուրիզմի ոլորտում, այդ թվում հյուրանոցային և ռեստորանային բիզնեսում, բավականին շատ են փոքր և միջին ձեռնարկությունները: Դրանցից բոլորը չէ, որ կարող իրենց թույլ տալ գնալ գների իջեցման, քանի որ նրանց, պարզապես, դա թույլ չեն տա: Հետևաբար, մեր հայրենակիցները ամառային հանգիստն անց են կացնում Վրաստանում (ավելի էժան է), Թուրքիայում կամ Եգիպտոսում, իսկ ձմռանը` միայն թե ոչ Հայաստանում, որտեղ լեռներում դահուկներով սահելու պայմանական կիլոմետրի արժեքն զգալիորեն բարձր է, քան Եվրոպայի ավանդական լեռնադահուկային հանգստավայրերում:
Եթե ես ցանկանամ Հայաստանում հյուրանոցային համալիր կառուցել, ասենք երեք աստղանի, ինձ կխանգա՞րեն:
Հնարավոր է նաև, որ ոչ, սակայն բարդություններ անպայման կլինեն: Կառուցել կարող եք, իսկ աշխատացնել… Դրա համար պետք է կապի մեջ մտնեք որոշակի կառույցների հետ, հաստատեք հարաբերություններ, իսկ Ձեզ մոտ դա հազիվ թե հաջողվի, խորհուրդ չեմ տա: Նման կապերը , որպես կանոն, այդ կառույցների կողմից նախատեսում են հետագա, որոշակի ճնշումներ` Ձեզ մոտ նրանց առջև կառաջանան պարտավորություններ և այլն:
Իսկ ի՞նչ է տեղի ունենում շինարարությունում:
Ոչինչ էլ տեղի չի ունենում: Մեզ մոտ երբեք էլ լուրջ շինարարություն չի եղել, չկա, ու չի էլ նախատեսվում: Անգամ ամենաակտիվ փուլում տարեկան շահագործման էր հանձնվում մոտ երկու հազար բնակարան և տուն, այսինքն, նման <բարձր> տեմպերը պահպանելով երկրի բնակարանային ֆոնդի վերարտադրության համար կպահանջվի մոտ 400 տարի: Խոսելով շինարարության մասին, չեմ կարող հերթական անգամ չնշել Երևանի օպերայի և բալետի թատրոնի դիմաց կառուցված այլանդակությունը` մեր հասարակության դեգրադացիայի արտահայտությունը: Այլանդակության հասնող այդ անհեթեթ նախագիծը հանդիսանում է մեր երկրի բարոյական նորմերի անկման արդյունքը:
Իսկ կոմերցիոն նպատակը, գոնե, արդարացվե՞ց:
Հավանաբար այո, սակայն այնտեղ հետապնդվում էին բոլորովին այլ նպատակներ: Այնտեղ առկա է կրիմինալը` ստվերային փողերի լվացման <ամենապոպուլյար> ձևը: Կարծում եմ, որ այդ նախագծով պետք է զբաղվեն երկրի իրավապահ մարմինները, որոնք, կարծես թե, կոչված են պաշտպանելու մեր քաղաքացիների շահերը:
Լավ է, որ գոնե մեր երկիրը դեռևս կրիմինալ չէ:
Կրիմինալ չէ՞, որովհետև ամեն օր որևէ մեկին չե՞ն սպանում: Այն ոչ միայն կրիմինալ է, այլ ամբողջովին կրիմինալացված է:
Ի՞նչ ձևով և որտե՞ղ է արտահայտվում այդ կրիմինալը:
Սկսենք նրանից, որ կրիմինալացված են մեր երկրի քաղաքացիների ուղեղները: Այսօր յուրաքանչյուրը, ով քիչ թե շատ ոտքի է կանգնում, աշխատում է անպայման ինչ-որ բան պոկել, գողանալ: Պարզապես, թալանի, խաբեբայության, բռնության և շորթման ձևերն առանձնահատուկ դաժանությամբ դեռևս աչքի չեն ընկնում, դեռևս պահպանվում են ինչ-որ սովորույթներ ու կացութաձևեր, որոնք, ցավոք, մեր հասարակության քաղաքակիրթ զարգացման արդյունքը չեն, այլ ընդամենը դարերի խորքից եկող ավանդույթներ, որոնք վաղ թե ուշ կփշրվեն ու կկորչեն: Նայեք մեր հասարակությանը եվրոպացու աչքերով, հարցրեք նրան, զարգացած է արդյոք հայ հասարակությունը, նրանք սարսափած աչքերով ու տրակուսանքով պարզապես իրենց ուսերը կբարձրացնեն, քանի որ մեր հասարակությունը ոչ միայն աչքի չի ընկնում իր քաղաքացիական հասունությամբ, այլ նաև, կրկնում եմ, առավելագույնս կրիմինալացված է:
Իսկ ի՞նչ եք մտածում ֆինանսական շուկայի առաջիկա ռեֆորմների մասին, վերցնենք, օրինակ, 2011 թվականի հունվարի 1-ից պարտադիր ապահովագրության ինստիտուտի (ԱՊՊԱ) ներդրումը:
Ավտոքաղաքացիական պատասխանատվության ապահովագրությունը դա լավ է: Այսօր յուրաքանչյուրը, կախված իր իրական հնարավորություններից, ավտոմեքենա է վարում, ինչով էլ խախտում է համակարգի պատասխանատվության և անվտանգության ողջ կառուցվածքը: Չէ՞ որ վարորդի անփորձությունը կարող է դառնալ լուրջ ԱՃՊ պատճառ, որի արդյունքում, շատ լավ կամ թանկարժեք մեքենաներն ու մեր լավ, խաղաղ քաղաքացիները կարղ են տուժել: Տվյալ դեպքում ԱՊՊԱ հնարավորություն կտա բացառել ԱՃՊ ժամանակ հարաբերությունների ավանդական կարգավորումները, զգալիորեն բարձրացնելով մեր վարորդների պատասխանատվությունը:
Ի՞նչ կտա ապահովագրական շուկային այդ ինստիտուտի ներդրումը:
Ապահովագրական բիզնեսը տնտեսության, ֆինանսական համակարգի բաղադրիչ մասն է, հետևաբար, այդ հատվածում կուտակվող բոլոր միջոցները հետագայում կուղղվեն տնտեսության իրական հատվածին: Սակայն, տնտեսության մեջ զգալի տեղաշարժեր տեղի ունենալու համար այդ միջոցների չափերն այնքան էլ մեծ չեն: Այդ իմաստով շատ կարևոր է կենսաթոշակային համակարգի ռեֆորմը:
Որը հետաձգվել է մինչև 2014 թվականը: Իսկ այդ ժամանակահատվածում տնտեսական իրավիճակը երկրում կարո՞ղ է ինչ-որ չափով բարելավվել:
Մինչև երկրում տիրող տնտեսական համակարգը հիմնովին չվերակառուցվի, լուրջ տեղաշարժեր չեն կարող լինել: Կենսաթաշակային ապահովման կուտակային նոր համակարգը կսկսի աշխատել նման պայմաններում: Իսկ հետաձգումը կապված է քաղաքական կամքի և մեր երկրի ճակատագրի նկատմամբ իրական պատասխանատվության բացակայության հետ:
Կենսաթոշակային համակարգի ռեֆորմը մի քանի նպատակ է հետապնդւմ: Ընդ որում, հիմնական նպատակը, դա կենսաթոշակառուների սոցիալական ապահովվածության հարցերի լուծումն է: Իսկ կենսաթոշակային ակտիվների օգտագործման հարցը, ասենք ֆոնդային բորսայի զարգացման համար, պետք է մի փոքր այլ կերպ դրվի: Կրկնում եմ, ռեֆորմի նպատակը ապագա կենսաթոշակների պահպանության ապահովումն է, էլ չեմ խոսում դրանք մեծացնելու մասին: Հատկապես այս դիրքերից է, որ պետք է դիտենք այդ գումարների առաջացումը ֆոնդային բորսայում: Այնպես որ, այդ ռեֆորմի հաջողությունը կախված կլինի ռեֆորմատորների կողմից դրա ներդրման հիմնական նպատակի հստակ հասկացողությունից, ինչպես նաև այն բանից, թե ինչպիսի խելամտությամբ կդրվեն ու կլուծվեն մեր երկրում այդ համակարգի ներդրման խնդիրները: Եթե կենսաթոշակային համակարգի ռեֆորմն իրականացվեր 10 տարի առաջ, մենք այսօր լրիվ այլ իրավիճակում կլինեինք, քանի որ ներկայիս կենսաթոշակային համակարգն անարդյունավետ է և տեսանելի ապագայում դրա ռեզորբցիան, պարզապես, անխուսափելի է:
Էլիտա Բաբայանը
ԱՎԵԼԱՑՆԵԼ ՄԵԿՆԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ
Հայաստանում ՊԲԱ-ն պետական մարմինների ներխուժում է մասնավոր դաշտ եւ հերթական հարկ՝ նոր անվանակոչմամբ․ փորձագետ
Շաքարի ներմուծումը Հայաստան 2025թ. առաջին կիսամյակում կրճատվել է 66%-ով
ATI.SU․ Հայաստանում միջազգային բեռնափոխադրումների պահանջարկը 30%- ով աճել է
ՔՊ-ը Կենտրոնական բանկի խորհրդի անդամի պաշտոնի համար առաջադրել է Արմեն Քթոյանի թեկնածությունը
Հայաստանն ու Ֆրանսիան դիտարկում են տեխնոլոգիական ոլորտում համագործակցության ընդլայնման հեռանկարները