Բանկեր եւ տնտեսություն. բազմակողմանիություն՝ աճի հավակնություններով

2016–ի նախնական արդյունքները, որոնք գրանցված են հայկական բանկերի հրապարակած բալանսային ցուցանիշներում, հույս են ներշնչում, որ 2017–ին երկրում ընդհանուր տնտեսական վիճակը կակտիվանա։ NEWS.am–ի հետ զրույցում նման կարծիք է հայտնել AmRating վարկանիշային գործակալության ղեկավար, ԱրմԻնֆո Ինֆորմացիոն գործակալության գլխավոր տնօրէն Էմանուել Մկրտչյանը։ Նա վստահ է, որ բանկային համակարգում տվյալները գերազանցել են ակնկալիքները եւ վկայում են տնտեսական ակտիվությանը նպաստող վարկավորման ընդլայնման մասին։

Ինչո՞վ է հիմնավորված ձեր այն կարծիքը, որ 2017 թվականին Հայաստանի տնտեսությունը կսկսի դուրս գալ ճգնաժամից։

Իրականում դեռեւս չենք կարող բարձրացնել տնտեսական ճգնաժամից երկրի դուրս գալու հարցը թեկուզ այն պատճառով, որ մենք շատ ցածր բազայի հետ գործ ունենք, եւ դրա սահմաններում անհրաժեշտ է որոշակի ճանապարհ անցնել, որից հետո արդեն հնարավոր կլինի խոսել տնտեսական լճացման վիճակից դուրս գալու սկզբի համար առկա նախադրյալների մասին։

Եվ առաջին նման նախադրյալների ի հայտ գալու մասին են խոսում երկրի բանկային համակարգում աշխատանքների արդյունքները։ Ես նկատի ունեմ ակնհայտորեն առկա դիսբալանսը 2016-ին Հայաստանի տնտեսական ակտիվության ցուցանիշի՝ 0.5 տոկոս եւ բանկային համակարգի հիմնական ցուցանիշների էական աճի միջեւ։ Նման դիսբալանսն ու անհամապատասխանություններն արդարացված են, ինչպես արդեն ասացի, ցածր բազայի եւ մեր տնտեսության կառուցվածքի չբալանսավորված լինելու պայմաններում։

Եթե 2015–ից երկրի ՀՆԱ աճը դանդաղել է 3.1 տոկոսից մինչեւ 0.5 տոկոսի, ապա բանկերի վարկային ակտիվության կարեւոր ցուցանիշը, ընդհակառակը, աճել է՝ 1.1 տոկոսից հասնելով մինչեւ 16 տոկոսի։ Թվում է, թե մենք բախվել ենք պարադոքսալ երեւույթի, բայց փաստերը համառ են։

Ի՞նչ է իրենից ներկայացնում բանկային համակարգը։ Դա, պատկերավոր ասած, տնտեսության լակմուսի թուղթն է։ Եթե ի տարբերություն 2015–ի, անցյալ տարի վարկային ակտիվության այդպիսի էական աճ գրանցվեց, նշանակում է որոշ ժամանակ հետո այդ ակտիվությունը պետք է արտացոլումը գտնի տնտեսական ակտիվության ցուցանիշներում։ Հետեւաբար, խոսելով բանկային համակարգի եւ ընդհանուր առմամբ տնտեսության առողջության մասին՝ կարելի է ասել, որ առաջինը որոշ իմաստով կարող է երկրորդի նախանշանը լինել։

Ցավոք, մեր ձեռքի տակ չկա այնպիսի կարեւոր ցուցանիշ, ինչպիսին բանկային սեկտորի ներդրումային դիրքն է: Վարկային պորտֆելն էլ ներկայացվում է ընդհանրացված, առանց դասակարգման: Այդուհանդերձ վարկային ակտիվության ցուցանիշի աճն այնքան հուսադրող է, որ կասկածի տեղ չի թողնում։ Բանկերի ընդհանուր վարկային ներդրումները 2016-ի արդյունքներով գերազանցել են 2.5 տրլն դրամը կամ 5.2 մլրդ դոլարը։ Դա մեծ թիվ է։

Կապված չէ՞ վարկային պորտֆելների այդ աճը բանկերի միավորման գործընթացի հետ։

Կարծում եմ՝ իհարկե, համակարգի կոնսոլիդացման գործընթացն ազդել է որոշ բանկերի հաշվեկշիռներում արժույթի ընդհանուր աճի վրա, սակայն դա չէր կարող դառնալ ընդհանուր վարկային պորտֆելի նշանակալի աճի հիմնական շարժիչ ուժը։ Քանի որ ոչ բոլոր խաղացողները պետք է համալրեն կապիտալը, որովհետեւ այն արդեն բավարար քանակությամբ առկա էր, եւ ոչ բոլորն են մասնակցել միավորման գործարքներին, որոնց արդյունքում բանկերի թիվը երկրում 21-ից դարձավ 17։ Այստեղ կարելի է խոսել ինչպես օրգանական աճի, ընդ որում, շատ հաջող եւ շատ նշանակալի, այնպես էլ կոնսոլիդացման գործընթացի հետ կապված աճի մասին։ Ե՛վ մի դեպքում, եւ՛ մյուսում, բանկային համակարգը «փառքով» է կատարել իր գործը։  Օրինակ կարող ենք բերել «Ամերիաբանկի» դինամիկան, որն այսօր օրգանական աճի պայմաններում առաջատար դիրքեր է զբաղեցնում շուկայում բոլոր ցուցանիշներով։ Բանկի ակտիվների աճը կազմել է 39.2 տոկոս վարկային ներդրումների 63.6 տոկոս աճի դեպքում։ Ընդ որում, ընդհանուր պարտավորություններն աճել են 43.2 տոկոսով ժամկետային ավանդների եւ 41 տոկոս դեպոզիտների աճի դեպքում։ Որպեսզի պատասխանենք հարցին, թե որքան արդյունավետ է բանկն աշխատել հենց վարկային շուկայում, կարելի է վերցնել մեկ ցուցանիշ կոպիտ գնահատականի համար։ Դա տոկոսային եկամուտների գեներացիայի մակարդակն է։ Այն հասնում է բանկի ընդհանուր եկամուտների մոտ 80 տոկոսին այն դեպքում, երբ դրանց տարեկան աճը մոտ 20 տոկոս է։ Անցած տարի բանկը վարկավորման ծավալները հասցրել է 501.4 մլրդ դրամի կամ 1.04 մլրդ դոլարի։  Համեմատության համար նշենք, որ մեկ տարի առաջ՝ 2015–ին, այդ ցուցանիշների աճի տեմպերն ավելի համեստ էին. ակտիվներն աճել էին միայն 29 տոկոսով, իսկ վարկային պորտֆելը՝ 12.4 տոկոսով։

Այդ ցուցանիշները շատ կարեւոր են, եթե մենք խոսում ենք վարկային շուկայի վիճակի մասին։ Հատկապես պետք է հաշվի առնենք, որ այս տարի վերջին ճգնաժամային տարիների ընթացքում առաջին անգամ հայկական բանկերի տոկոսային եկամուտների աճի դինամիկան, այսինքն՝ վարկավորումներից եւ փոխատվություններից ստացված եկամուտը սկսել է վերադառնալ իր նորմալ հունը։ Այսինքն՝ այն դադարել է աճի տեմպով զիջել տոկոսային ծախսերի դինամիկայի աճի տեմպերին։ Մի խոսքով՝ եկամտայնության կորստի ռիսկը, որը սրվել էր ճգնաժամային իրավիճակում վարկային շուկայի կրճատման պայմաններում, սկսել է մեղմանալ։ Իհարկե, ոչ բոլոր բանկերն են կարողացել դուրս գալ այդ իրավիճակից, որը սպառնում էր նրանց ժամանակի հետ հայտնվել ծուղակում, բայց նրանց մեծ մասը կարողացել է կոտրել իրավիճակը։

Կոնսոլիդացիայից հետո պարզվե՞լ է հիմնական առաջատար բանկերի նոր դասավորությունը։ Համակարգում դերերը վերադասավորվե՞լ են։

Ես չեմ սիրում խոսել այդ մասին, քանի որ ճիշտ չեմ համարում մոտեցումը, ըստ որի՝ որքան բանկը մեծ է չափերով, այնքան այն հուսալի է։ Դրա օրինակը 2009-ին սնանկացած հսկաներն են։ Այդ պատճառով եթե խոսում ենք առաջատարների մասին, ապա միայն այն պայմանով, որ խոսքն ակտիվների ամենաբարձր մակարդակն ունեցող բանկերի մասին է եւ ոչ ավելին։ Թեպետ, իհարկե, նայելով նախնական վիճակագրությունը՝ ես միայն կարող եմ ասել, որ 2017-ի հունվարի 1–ի դրությամբ նվազագույն նորմատիվային կապիտալի վեցակի աճի ապահովման (մինչեւ 30 մլրդ դրամ) մասին ԿԲ հրամանի հետեւանքով Հայաստանը զրկվեց «փոքր բանկեր» պայմանական հասկացությունից։ Այդ բանկերն էլ հենց ամենառիսկայինն էին։

ԿԲ–ն, ժամանակին կանխատեսելով տնտեսական միջավայրի հետագա վատթարացումը, որոշեց բանկերի բաժնետերերին պարտադրել ավելացնել լիկվիդայնությունը։ Դա կարեւոր էր մեր փոքր եւ թույլ տնտեսության համար, որն, անխոս, պետք էր դեռ մեկ տարի առաջ ապահովագրել արտակարգ իրավիճակներից։ Ընդ որում, իհարկե, երկիրը բախվեց կորուստների, ընդ որում, վարկանիշային բնույթի կորուստների։ Վաճառելով իր բաժնետոմսերը՝ երկրից ստիպված էին հեռանալ որոշ «բրենդային» ներդրողներ՝ գերմանական «Պրոկրեդիտբանկը» եւ ռուսական «Գազպրոմբանկը»։ Դրանք լուրջ կորուստներ էին։ Միաժամանակ Հայաստանը լքած «ԲՏԱ Բանկը», օրինակ, կարելի է մեծ վերապահումով «բրենդ» անվանել։ Բայց մյուս կողմից շուկայից հեռացել են եւ ակնհայտ աուտսայդերները, որոնց կլանեցին ավելի առողջ եւ ագրեսիվ խաղացողները։ 17 բանկի առկայության դեպքում բանկային ծառայությունների ոլորտում որեւէ մրցակցային միջավայրի նվազման մասին մտահոգվել պետք չէ։

Շատ կարեւոր է, որ բանկային համակարգի առաջատարների ցանկը կոնսոլիդացիայից հետո չփոխվի։ Ես խոսում էի «Ամերիաբանկից»՝ որպես առաջատարի։ Այն ամենաբարձր ցուցանիշներն ունի։ Բայց այդ բանկի շնչին է կանգնած այնպիսի խոշոր բանկ, ինչպիսին «Արդշինբանկն» է։ Բանկը հաջողությամբ կրկնակի աճ է ապահովել ինչպես օրգանական (ակտիվ վարկային քաղաքականության շնորհիվ մեծացնելով իր ցուցանիշները), այնպես էլ «Առեքսիմբանկի. «Գազպրոմբանկի» խումբ» փաստացի կլանման միջոցով։

Գործարքը կամրապնդի «Արդշինբանկի» դիրքերը շուկայում, կմեծացնի ակտիվների դիվերսիֆիկացիայի մակարդակը եւ բանկին նոր հաճախորդներ կտա։ Ի դեպ, հաճախորդի համար պայքարը, հատկապես կորպորատիվ հաճախորդի, վերջին 5 տարիներին դարձել է համակարգի ռազմավարական հիմնական գիծը։ Տնտեսության լճացումը արգելակում է երկրում նոր տնտեսվարողների ի հայտ գալը, ուստի ոչ թե կլանվող բանկի բալանսի, այլ հենց հաճախորդների բազայի գրավումն է դարձել միավորման գործարքների հիմնական շարժիչ ուժը։  Որպես արդյունք՝ բանկի ընդհանուր կապիտալն աճել է մինչեւ 54 մլն դրամ, «Արդշինբանկի» ակտիվները 2016-ին աճել են 26 տոկոսով՝ հասնելով 504.7 մլրդ դրամի, վարկային պորտֆելը նույնպես մեծապես աճել է՝ 23 տոկոսով եւ կազմել 337.7 մլրդ դրամ։ 28 տոկոսով աճել են ընդհանուր պարտավորությունները, 23 տոկոսով՝ ընդհանուր դեպոզիտները։ Բայց գլխավորը հաճախորդներն են։

Կարո՞ղ եք ասել, որ այդ 2 բանկերն այսօր մեր բանկային համակարգի հիմնասյուներն են։

Դուք, հնարավոր է, օրինակ եք վերցնում մեզ մոտիկ Ռուսաստանի բանկային  համակարգի կառուցվածքից, որտեղ համակարգը փաստացի հիմնվում է պետության կողմից վերահսկվող  3 հսկաների վրա։ Հայաստանում դեռեւս չկան այդպիսի բանկային հսկաներ, եւ ես կարծում եմ, որ մեր երկրի համար դա սխալ կլիներ։ Տնտեսության կառուցվածքն այստեղ այլ է, «քեշ ֆլոուի» աղբյուրները բոլորովին այլ են, ոչ ածխաջրածնային։ Այո, ավանդաբար վերլուծաբանները խոսում են առաջատար բանկերի հնգյակի մասին։ Այսպես՝ խոշորագույն ակտիվներով բանկերի ցուցակում երրորդը «Հայբիզնեսբանկն» է, չորրորդը՝ «ԱԿԲԱ Կրեդիտ Ագրիկոլը», իսկ հինգերորդը՝ «Անելիք Բանկը»։ Բայց այս բաժանումը դեռեւս պայմանական է։ Չէ՞ որ ցանկացած բանկ ունի իր ուժեղ եւ թույլ կողմերը։ Չգիտեմ, արժի արդյոք հիմնական հնգյակից բացի թվարկել մյուսներին, որոնք շատ հաջող աշխատել են անցյալ տարի։ Ցանկացողները կարող են նայել վիճակագրությունը։ Գլխավորը, որ կոնսոլիդացման շնորհիվ բանկային համակարգը կարողացել է մաքրվել բանկերից, որոնք կարող էին դառնալ պրոբլեմատիկ, եւ նկատելի առողջանալ։

Ինչպես ես արդեն նշեցի, կոնսոլիդացման շնորհիվ Հայաստանը ստացավ բանկերի 2 խումբ՝ պայմանական «խոշոր» եւ պայմանական «միջին»՝ ցուցանիշների բավականին լայն դիապազոնով։ Դրանց պոչին են կանգնած բանկերը, որոնց հուսալիությունը դեռեւս մտահոգիչ չէ, սակայն իմ կարծիքով դրանց բաժնետերերը պետք է մտահոգվեն շուկայում սեփական տեղը գտնելու համար։ Հակառակ դեպքում այդ բանկերը նույնպես մոտ ժամանակներս ստիպված կլինեն «փակել դռները»։

Այսինքն Դուք նույնպես կարծում եք, որ համախմբման գործընթացն ավարտված չէ՞:

Այո, ես նույնպես այդ կարծիքին եմ եւ բացատրեմ, թե ինչու: Երբ կապիտալի նոր շեմի մասին որոշում էր ընդունվում, երկրի տնտեսությունը փայլուն վիճակում չէր, սակայն նաեւ հեռու էր այն դեպրեսիվ վիճակից, որի մեջ ներքաշվեց ոչ միայն իրական, զարգացումը խթանող բարեփոխումների բացակայության, այլեւ նոր արտաքին շոկերի «շնորհիվ»: Խոսքն արտաքին ներդրումների եւ ներքին կապիտալ ներդրումների մակարդակի աննախադեպ անկման, ինչպես նաեւ արտաքին տրանսֆերների աննախադեպ նվազման մասին է:

Համախառն պահանջարկի եւ սպառողական ծախսերի հետեւողական նվազումը, այլ բացասական տնտեսական գործոնները հանգեցրել են բանկային գործողությունների մարժայի էական նվազման, եւ որպես հետեւանք՝ եկամտաբերության անկման: Վարկային շուկան շարունակում էր շնչել, բայց հաջողությունը շատ բանով կախված էր «թոքերի ծավալից»: Հենց դրա վրա էլ խաղադրույք էր անում Կենտրոնական բանկը: Շուկայում բավարար նշաձող չունեցող եւ ակտիվ գործողությունների թույլ  դիվերսիֆիկացմամբ բանկերը սկսեցին որոշակի դժվարությունների առջեւ կանգնել, իրենց տեղը զիջել ավելի խոշոր խաղացողներին, որոնք շահում են շնորհիվ իրենց մասշտաբների՝ տոկոսադրույքների, կոմիսիոն վճարների նվազման, տեխնոլոգիական զարգացման մեջ ներդրումների ավելացման, ընթացիկ ծախսերի նվազման շնորհիվ: Այնպես որ միավորման եւ կլանման գործընթացը չի ավարտվել: Առնվազն եւս 3-4 բանկեր հնարավոր է դուրս մղվեն դաշտից: Ամբողջ խնդիրը գինն է. վաճառել բանկը 2016 թվականի դեպրեսիվ պայմաններում պարզապես ձեռնտու չէ: Ավելի հեշտ է համալրել ընդհանուր նորմատիվային կապիտալը 2-րդ կամ 3-րդ լրացուցիչ կապիտալի տարրերով, այսինքն սուբորդինացված վարկերով եւ այլն, քան վաճառել բանկը ցածր գործակցով: Կարծում եմ՝ հենց այդպես էլ կլինի: Հենց որ տնտեսության վիճակը կայունանա եւ ապագայի տեսլական հայտնվի պոտենցիալ վաճառողների եւ գնորդների համար,  մենք նոր գործարքների ականատես կլինենք:

Պատահական չէ, որ չնայած պարտավորությունների եւ ակտիվների զգալի աճին, առաջին հերթին վարկային ներդրումներում, բանկային համակարգի զուտ շահույթը 2016-ին նվազել է 29,9 տոկոսով: Ընդ որում միայն 4-րդ եռամսյակում, հաշվի առնելով «թունավոր» վարկերից հաշվեկշռի մաքրումը, այդ ցուցանիշը տարեկան կտրվածքով նվազել է 82,1 տոկոսով: Այնպես որ, չնայած ամեն բան այսքան կայուն ու հուսալի է, ամեն ինչ այդպես միանշանակ չէ: