Հինգշաբթի, 24 Դեկտեմբերի 2015 15:46

Արմինֆո. 2014թ. դեկտեմբերին ընդունված «Շարժական գույքի նկատմամբ ապահովված իրավունքների գրանցման մասինե ՀՀ օրենքի և հարակից մի շարք օրենսդրական փոփոխությունների հիման վրա 2015թ.-ի հոկտեմբերի 1-ից ՀՀ-ում սկսել է գործել Շարժական գույքի նկատմամբ ապահովված իրավունքի գրանցման միասնական առցանց համակարգը: Այն նպատակ ունի խթանել շարժական գույքի օգտագործումը որպես վարկային պարտավորությունների կատարման ապահովում և բարձրացնել վարկային միջոցների հասանելիության մակարդակը հատկապես միկրո փոքր և միջին ձեռնարկությունների (ՄՓՄՁ) համար:

 

Շարժական գույքի նկատմամբ ապահովված իրավունքի գրանցման միասնական համակարգ

Ապահովված գործարքի պարագայում պարտավորության կատարումն իրականացվում է շարժական գույքի նկատմամբ ապահովված իրավունքի գրանցման միջոցով: Շարժական գույքը ներառում է սարքավորումները, պաշարները, հումքը, դեբիտորական պարտքերը, ապահովված վաճառքի գծով պայմանագրերը, ոչ նյութական ակտիվները և փաստաթղթերը (օրինակ` արժեթղթերը,  պայմանագրային իրավունքները, մտավոր սեփականությունը և այլն), գյուղատնտեսական արտադրանքը, կենդանիները, սպառողական ապրանքները, կանխիկ դրամը, դեպոզիտային հաշիվները, օգտակար հանածոները և այլն:

Ապահովված գործարքների միասնական էլեկտրոնային գրանցամատյանն առցանց պահոց է, որի միջոցով ապահովված պարտատերը (օրինակ՝ ֆինանսական հաստատությունը, ֆիզիկական անձը կամ այլ վարկատու) գրանցում է պարտապանի շարժական գույքի նկատմամբ իր ապահովված իրավունքը: Այս գրանցումը հետագա հնարավոր գնորդներին կամ ապահովված պարտատերերին տեղեկացնում է տվյալ շարժական գույքի նկատմամբ նախկին հնարավոր պարտատիրոջ ապահովված իրավունքների մասին:

Հայաստանում ներդրման կարիքը

Ապահովված գործարքների արդյունավետ համակարգը առողջ ֆինանսական հատվածի և դինամիկ զարգացող ձեռնարկատիրության առանցքային գործոններից է: Այն դյուրացնում է շարժական գույքի օգտագործումը որպես վարկի գրավի առարկա:

Հայաստանում նախկինում շարժական ակտիվների որոշ տեսակների օգտագործմամբ ապահովված գործարքների իրականացման սահմանափակումները, գրանցման անկատար մեխանիզմները և վարկատուների իրավունքների պաշտպանության անարդյունավետ համակարգը սահմանափակում էին վարկերի հասանելիությունը: Ընդհանուր առմամբ, իրավակարգավորման և ինստիտուցիոնալ համակարգերը մասնատված, անավարտ և անարդյունավետ էին՝ կային 9 տարբեր գրանցամատյաններ և ավելին քան 30 իրավական ակտեր, որոնք կարգավորում էին ապահովված շահի ստեղծման կանոնները: Որոշ դեպքերում ապահովված իրավունքը կարող էր ենթակա լինել գրանցման մի քանի գրանցամատյաններում: Բացի այդ համակարգը չէր ներառում շարժական գույքի և ապահովված իրավունքի որոշ տեսակներ: Ապահովված իրավունքի ձևավորման գործընթացը բարդ էր, իսկ առաջնահերթությունները կարգավորող դրույթները՝ սահմանափակ և ոչ հստակ: Ապահովված իրավունքի հրապարակայնացման համակարգը թերի էր, բռնագանձումների իրականացման գործընթացները՝ ժամանակատար և թանկ: Բացի դրանից միաժամանակ գործող ինը տարբեր ռեգիստրները (7 պաշտոնական և 2 ոչ պաշտոնական) հիմնականում էլեկտրոնային չէին և միմյանց հետ չէին կապակցված: Ապահովված իրավունքի հիմք հանդիսացող պայմանագիրը պետք է գրանցվեր ամբողջությամբ, ինչը ծախսատար էր: Ռեգիստրերում պարունակվող տեղեկատվության հասանելիությունը սահմանափակ էր։ Այն հասանելի էր միայն սահմանափակ թվով անձանց, աշխատանքային ժամերին։ Տեղեկատվությունը տրամադրվում էր որոշակի ժամանակահատվածի ընթացքում (օրինակ՝ 1-2 աշխատանքային օր) և վճարովի էր: Այս ամենը հավելյալ խոչընդոտներ էին ստեղծում վարկատուների համար վարկավորման գործընթացն արդյունավետ կազմակերպելու գործում:

Չնայած 2000-ականներին Հայաստանի տնտեսության և ֆինանսական ոլորտի արձանագրած զարգացումներին՝ վարկերի հասանելիության և բարձր տոկոսադրույքների խնդիրը շարունակել է մնալ ֆինանսական հատվածի հիմնախնդիրներից՝ խոչընդոտելով ֆինանսական համակարգի և տնտեսության աճը։ Հայաստանում վարկերի հասանելիության խնդիրը հատկապես սուր է արտահայտված ՄՓՄՁ-ների շրջանում: Շարժական գույքը հիմնականում վարկատուների կողմից չի ընդունվում որպես վարկի ապահովման երաշխիք հանդիսացող գրավ. նախապատվությունը որպես կանոն տրվում է անշարժ գույքին: Հայաստանում անշարժ գույքը կազմում է ընկերությունների կապիտալի մոտ 22%-ը, մինչդեռ միջինում այն կազմում է ֆինանսական հաստատությունների կողմից ընդունելի գրավի շուրջ երեք քառորդը: Շատ ՄՓՄՁ-ներ, լինելով վճարունակ վարկառուներ, շատ հաճախ չեն կարողանում ներգրավել արտաքին ֆինանսավորում բավարար անշարժ գույքի չտիրապետման պատճառով։ 

Մի շարք երկրներում շարժական գույքի նկատմամբ ապահովված իրավունքի գրանցման միասնական համակարգերի կիրառման արդյունքների էմպիրիկ տվյալները ցույց են տալիս, որ շարժական գույքի նկատմամբ ապահովված գործարքների համակարգերը հատկապես նպաստել են ՄՓՄՁ-ների վարկավորմանը:

Միջազգային փորձը

Շարժական գույքով ապահովված գործարքների համակարգերի ներդրման և արդիականացման ուղղությամբ միջազգային կազմակերպությունները ակտիվորեն սկսեցին զբաղվել 1990-ականներին: Ներկայումս շարժական գույքի նկատմամբ ապահովված իրավունքների գրանցումն ունի միջազգային լայն կիրառում: Այն կիրառվում է և՛ մեծ (օրինակ, Չինաստան՝ 1.4 միլիարդ բնակչություն),  և՛ փոքր երկրներում (Մարշալյան կղզիներ՝ 53 հազ. բնակչություն), և՛ առաջատար տնտեսություններում (օրինակ՝ ԱՄՆ, Կանադա), և՛  զարգացող երկրներում (օրինակ՝ Աֆղանստան):

Շարժական գույքով ապահովված գործարքների համակարգերի ներդրման և արդիականացման տեսանկյունից առաջատար երկրները ներկայացնում են տարբեր տարածաշրջաններ՝ Արևելյան Ասիա (Չինաստան, Վիետնամ, Կամբոջա, Լաոս,  Սինգապուր), Խաղաղ օվկիանոսի ավազանի երկրներ` (Նոր Զելանդիա, Ավստրալիա), Լատինական Ամերիկա՝ (Մեքսիկա, Հոնդուրաս, Գվատեմալա), Կենտրոնական Եվրոպա՝ (գրեթե բոլոր երկրները), Միջին Արևելք՝ (Աֆղանստան, Պաղեստին), Աֆրիկա՝ (Գանա, Լիբերիա):

Համաձայն Համաշխարհային բանկի՝ 2010թ.-ին հրապարակված ապահովված գործարքների և համակարգերի վերաբերյալ գլոբալ զեկույցի 2008թ. միջազգային ֆինանսական ճգնաժամից առաջ բարեփոխումներ իրականացրած երկրներից Ռումինիայում վարկավորման ծավալների աճն ամենաբարձրերից է եղել` 2001-2005թթ. տարեկան կազմելով միջինում 50%:  Ընդ որում, այդ ընթացքում Ռումինիայում բանկերի կողմից մշակվեցին  մի շարք նոր վարկային ծառայություններ: 2003-2007թթ. Սլովակիայում ապահովված գործարքների գրանցումներն աճել են տարեկան ավելի քան 50%-ով, իսկ Բոսնիա-Հերցեգովինայում վարկավորման աճը 2001-2005թթ. կազմել է տարեկան միջինում 23%:

Այն երկրներում, որտեղ արդյունավետ կերպով գործում են շարժական գույքի` որպես ապահովման միջոցի կիրառման համակարգերը, մասնավոր հատվածին տրամադրված վարկերը կազմում են ՀՆԱ-ի մոտ 60%-ը, որը կրկնակի ավել է այն երկրների  համեմատ, որտեղ այն բացակայում է:

Միջազգային ֆինանսական կորպորացիայի կատարած ուսումնասիրության համաձայն շարժական գույքով ապահովված գործարքների համակարգի ներդրումը նկատելի դրական ազդեցություն է ունեցել ներդրած երկրների ֆինանսական համակարգերի վրա: Մասնավորապես՝ ֆինանսների հասանելիությունն աճել է 8 տոկոսային կետով, վարկերի հասանելիությունը՝ 7 տոկոսային կետով, բանկերի կողմից ֆինանսավորվող շրջանառու միջոցների մասնաբաժինը՝ 10 տոկոսային կետով, վարկի մարման միջին ժամկետը՝ 6 ամսով, իսկ միջին տոկոսադրույքը նվազել է 3 տոկոսային կետով: Ֆինանսների հասանելիության աճն ավելի մեծ է հատկապես փոքր ընկերությունների պարագայում: Բարեփոխումները նպաստել են նաև ֆակտորինգի և լիզինգի շուկաների զարգացմանը:

Ապահովված գործարքների արդյունավետ համակարգերը նպաստում են նաև վարկի արժեք/ապահովություն հարաբերակցության բարելավմանը, ինչպես նաև այն ապահովման միջոցների  օգտագործմանը, որոնք նախկինում թերագնահատվել կամ բացառվել են որպես վարկի ապահովման միջոց:

Շարժական գույքով ապահովված գործարքների համակարգի միջազգային լավագույն փորձը ներառում է հինգ հիմնական բաղադրիչ՝ կարգավորման լայն շրջանակ, ապահովված իրավունքի գրանցման պարզություն, գրանցված ապահովված իրավունքների բավարար հրապարակայնություն, առաջնահերթության սահմանման հստակ և համապարփակ կանոններ, ապահովված իրավունքի արդյունավետ կիրառում` ապահովման առարկայի բռնագանձման արագ և արդյունավետ մեխանիզմների առկայություն:

Շարժական գույքի նկատմամբ ապահովված իրավունքի գրանցման առցանց համակարգի ներդրումը Հայաստանում

Հայաստանում համակարգի ներդրման նպատակով միջազգային կազմակերպությունները՝ Համաշխարհային բանկը (ՀԲ), ԱՄՆ Միջազգային զարգացման գործակալությունը (ԱՄՆ ՄԶԳ), Վերակառուցման և զարգացման եվրոպական բանկը և այլն, գնահատել են երկրում առկա իրավական և ինստիտուցիոնալ միջավայրը, վեր հանել առկա հիմնախնդրիները և աջակցել համապատասխան բարեփոխումների իրականացմանը:

2013թ. ՀՀ կառավարությունը վերահաստատել է բարեփոխումների իր հանձնառությունը՝ սահմանելով ապահովված գործարքների իրավակարգավորման համակարգի բարեփոխումները որպես առաջնահերթություն:

2013-2014թթ. ՀԲ առաքելությունը և ԱՄՆ ՄԶԳ-ը ՀՀ կառավարությանն ակտիվ աջակցություն են ցուցաբերել ապահովված գործարքների համակարգի մշակման և ներդրման ուղղությամբ: ԱՄՆ ՄԶԳ-ի «Ֆինանսներ տնտեսական զարգացման համարե (FED) ծրագրի կողմից կազմակերպվել են հանդիպումներ պետական և մասնավոր հատվածի ներկայացուցիչների հետ, միջազգային և տեղական փորձագետների կողմից իրականացվել է առկա իրավական և ինստիտուցիոնալ միջավայրի մանրամասն վերլուծություն, տրամադրվել է աջակցություն համապատասխան իրավական ակտերի նախագծերի մշակմանը, դրանց հանրային քննարկմանը ՀՀ Ազգային ժողովում և այլն:

2014թ. դեկտեմբերին ՀՀ Ազգային ժողովն ընդունել է «Շարժական գույքի նկատմամբ ապահովված իրավունքների գրանցման մասինե ՀՀ օրենքը, որին զուգահեռ ընդունվել և փոփոխվել են մեկ տասնյակից ավել իրավական ակտեր, որոնք ապահովել են շարժական գույքի նկատմամբ ապահովված գործարքների համակարգի և համապատասխան նոր միասնական առցանց էլեկտրոնային գրանցամատյանի ստեղծման իրավական հիմքերը: Իրավական դաշտում կատարված առանցքային փոփոխություններից է ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքում «Ապահովված իրավունքե նոր գլխի ավելացումը:

Համակարգի մասին լայնամասշտաբ իրազեկման և ներդրման հնարավոր խնդիրների բացահայտման նպատակով 2015թ. ապրիլին ԱՄՆ ՄԶԳ «Ֆինանսներ տնտեսական զարգացման համարե ծրագրի կողմից ՀՀ արդարադատության նախարարության, ՀԲ առաքելության, ՀՀ կենտրոնական բանկի, ՀՀ բանկերի և վարկային կազմակերպությունների միությունների հետ համատեղ  կազմակերպվել է «Ապահովված գործարքների համակարգի և համապատասխան շարժական գույքի միասնական էլեկտրոնային ռեգիստրի ներդրումը Հայաստանի Հանրապետությունումե խորագրով համաժողով: Համաժողովին մասնակցել են միջազգային կազմակերպությունների, ՀՀ կենտրոնական բանկի, ՀՀ արդարադատության, էկոնոմիկայի, ֆինանսների և գյուղատնտեսության նախարարությունների, ՀՀ բանկերի և վարկային կազմակերպությունների միությունների, Հայաստանի ՓՄՁ զարգացման ազգային կենտրոնի, բանկերի, վարկային կազմակերպությունների, այլ ֆինանսական հաստատությունների, գործարար միությունների, ՓՄՁ-ների զարգացմանն աջակցող կառույցների և այլ շահագրգիռ կազմակերպությունների ներկայացուցիչներ, նոտարներ, դատավորներ, իրավաբաններ, անշարժ գույքի կադաստրի պետական կոմիտեի աշխատակիցներ և այլ շահառուներ:

Մինչ այդ, 2014թ. նոյեմբերին և 2015թ. փետրվարին ԱՄՆ ՄԶԳ «Ֆինանսներ տնտեսական զարգացման համարե ծրագրի կողմից նույն նպատակով ՀՀ բանկերի և վարկային կազմակերպությունների միությունների հետ համատեղ Հայաստանի Հանրապետությունում Ապահովված գործարքների համակարգի և համապատասխան շարժական գույքի միասնական էլեկտրոնային ռեգիստրի ներդրման և իրավակարգավորման առանձնահատկությունների վերաբերյալ կազմակերպվել են տեղեկատվական հանդիպում քննարկումներ համապատասխանաբար ՀՀ բանկերի և վարկային կազմակերպությունների իրավաբանների և ղեկավար անձնակազմի համար:

Համակարգի գործարկման մեկնարկի ժամանակ ԱՄՆ ՄԶԳ «Ֆինանսներ տնտեսական զարգացման համարե ծրագրի աջակցությամբ և  ակտիվ մասնակցությամբ “Ի-Վի Քոնսալթինգ” ընկերության կողմից` ՀՀ Արդարադատության նախարարության, ինչպես նաև բանկերի և վարկային կազմակերպությունների միությունների հետ համատեղ,  կազմակերպվել է Հայաստանի Հանրապետությունում ապահովված իրավունքների գրանցման համակարգի ներդրմանը նվիրված վերապատրաստման դասընթացներ համակարգի առաջնային օգտվողների համար։ Դասընթացներին մասնակցել են 200-ից ավել ներկայացուցիչներ հայաստանյան բանկերից և վարկային կազմակերպություններից, ինչպես նաև նոտարական գրասենյակներից:

2015թ. հոկտեմբերին Հայաստանի Հանրապետությունում գործարկվել է շարժական գույքի նկատմամբ ապահովված իրավունքների միասնական էլեկտրոնային համակարգը: Այն միասնական, առցանց, ժամանակի իրական ռեժիմում գործող և հանրայնորեն հասանելի էլեկտրոնային գրանցամատյան է, որը վարվում է ՀՀ արդարադատության նախարարության շարժական գույքի նկատմամբ ապահովված իրավունքների գրանցման նորաստեղծ գործակալության կողմից: 2015թ. նոյեմբերի վերջի դրությամբ էլեկտրոնային գրանցամատյանը համալրվել է 9,000-ից ավելի գրանցումներով՝ ներառյալ ինչպես նոր, այնպես էլ նախկին գրանցամատյաններից փոխանցված գրանցումները: Աշխատանքային օրերին միջինում կատարվում է օրեկան մոտ 7 նոր գրանցում:  

Համակարգի կիրառումը Հայաստանում

Բոլոր ապահովված իրավունքների (ներառյալ սահմանափակումների) գրանցումները կատարվում են միասնական առցանց էլեկտրոնային գրանցամատյանում՝ www.registration.am: Բացառություն են կազմում միայն բանկային հաշիվների, արժեթղթերի, դեպոզիտների և ավտոմեքենաների նկատմամբ ապահովված իրավունքները, որոնց գրանցումները շարունակվում են կատարվել նախկին ընթացակարգերով: Նոր միասնական գրանցամատյանում գրանցումները կատարվում են էլեկտրոնային եղանակով՝ պահանջվող տեղեկությունները առցանց եղանակով ռեգիստրում գրանցելով։ Այն հաստատվում է գրանցում կատարող անձի թվային ստորագրությամբ: Անձի էլեկտրոնային ստորագրություն չունենալու պարագայում ապահովված իրավունքի գրանցումը կարող է կատարվել նոտարական գրասենյակում, որի համար նոտարական գրասենյակը ծառայության վճար չի գանձում և ապահովված իրավունքների գրանցումների ճշգրտության վերաբերյալ պատասխանատվություն չի կրում:

Համակարգում կարող է գրանցվել և գրանցումներ կատարել յուրաքանչյուր ոք` թե ֆիզիկական, թե իրավաբանական անձինք: Կայքում գրանցվելը և աշխատանքային տիրույթ ունենալը անվճար է, իսկ ապահովված իրավունքի յուրաքանչյուր գրանցման, ինչպես նաև առկա գրանցումներում փոփոխություններ կատարելու կամ ժամկետի երկարացման համար սահմանված պետական տուրքը կազմում է 2,000 ՀՀ դրամ:

Ցանկացած հնարավոր գնորդ կամ պարտատեր տվյալ գույքի նկատմամբ գրանցված ապահովված իրավունքների վերաբերյալ կարող է անվճար տեղեկատվություն ստանալ միասնական էլեկտրոնային գրանցամատյանում որոնման միջոցով:

ՀՀ արդարադատության նախարարության Շարժական գույքի նկատմամբ ապահովված իրավունքների գրանցման գործակալությունն ապահովում է հասարակության իրազեկվածությունն իր www.registration.am կայքի միջոցով, որտեղ հրապարակվում են նորություններ, ծանուցումներ, ուղեցույցեր և այլն:

Ակնկալվում է, որ Հայաստանում շարժական գույքի նկատմամբ ապահովված գործարքների միասնական համակարգի ներդրումը նկատելի օգուտների կբերի տնտեսության և՛ ֆինանսական, և՛ իրական հատվածներում:

Շարժական գույքով ապահովված գործարքների էլեկտրոնային ռեգիստրը հնարավորություն է ընձեռում գրանցել ապահովված իրավունքը և գնահատել վարկառուի վարկունակությունը` որոնում կատարելով մեկ միասնական ռեգիստրում։ Այն պարզեցրել է ապահովված իրավունքի գրանցման գործընթացները և կրճատել դրանց հետ կապված ծախսերն ու ժամանակը: Գործարքների շրջանակում սուբյեկտիվ որոշումների կայացման հնարավորությունը վերանում է՝ պայմանավորված ապահովված իրավունքի գրանցման վերաբերյալ ռեգիստրը վարող գործակալության անձնակազմի ներգրավվածության բացակայությամբ: Ապահովվել է ռեգիստրում առկա տեղեկատվության հասանելիությունը ցանկացած անձի համար ցանկացած վայրից և ցանկացած ժամանակ: Լուծվել է ապահովված իրավունքների առաջնահերթության խնդիրը, ըստ որի գրանցված իրավունքը նախապատվություն ունի չգրանցվածի նկատմամբ և ավելի վաղ գրանցված իրավունքը նախապատվություն ունի ավելի ուշ գրանցված բոլոր իրավունքների նկատմամբ:

Ներդրված համակարգն ապահովում է պարտատիրոջ սեփականության ուղղակի իրավունքը գրավի նկատմամբ և նպաստում է, որպեսզի ապահովված պարտատերը կարողանա ողջամիտ առևտրային եղանակով օտարել գրավը:

Ակնկալվում է, որ ապահովված գործարքների համակարգը Հայաստանում կնպաստի կայուն և բազմակողմանի զարգացած ֆինանսական համակարգի առաջխաղացմանը՝ ապահովելով վարկերի դիվերսիֆիկացիայի խորացումը, վարկային պորտֆելի ընդլայնումը, վարկային պորտֆելում տնտեսության ոլորտների դիվերսիֆիկացումը և միկրո, փոքր և միջին ձեռնարկությունների համար ֆինանսական միջոցների հասանելիության բարելավումը:

Ընդհանուր առմամբ, գրավով ապահովված գործարքների իրավական դաշտը հանդիսանում է ներդրողների համար նպաստավոր միջավայր ստեղծելու կարևորագույն պայմաններից մեկը: Մյուս կողմից՝ վարկատուների համար ապահովելով հավելյալ երաշխիքներ, ապահովված գործարքների համակարգը բերում է վարկերի մատչելիությանը և պայմանների բարելավմանը, որոնցից կօգտվեն մասնավորապես ՄՓՄՁ-ները՝ վարկունակության բարձրացման շնորհիվ: Ակնկալվում է, որ շարժական գույքով ապահովված գործարքների համակարգը նաև կխթանի ֆինանսական ծառայությունների ոլորտում նորարարությունների ներդրմանը:

Նյութը պատրաստվել է «Ի-Վի Քոնսալթինգե ընկերության կողմից՝ ԱՄՆ Միջազգային Զարգացման Գործակալության «Ֆինանսներ տնտեսական զարգացման համարե ծրագրի հետ համագործակցությամբ։ Ծրագիրն աջակցել է նաև շարժական գույքի նկատմամբ ապահովված իրավունքի գրանցման նոր համակարգի մշակմանը և ներդրմանը Հայաստանում