Հինգշաբթի, 9 Մարտի 2017 19:13

Արմինֆո. Հոդվածում բացահայտվել է ՀՀ-ում հարկային համակարգի էկոլոգիզացիայի նպատակադրման կարևորությունը, դրա տեսամեթոդական հիմքերը, միջազգային պրակտիկայում դրա կիրառության նպատակներն ու մոտեցումները: Համեմատական գնահատմամբ ներկայացավել է բնական գազի և էլեկտրաէներգիայի սակագների տարբերակված սակագների կիրառմամբ դրանց նվազեցումը և նույն էներգակիրների համար  ակցիզային հարկի ներդրման սկզբունքային տարբերությունները և հիմնավորվել է ակցիզային հարկի ձևաչափի ներդրման առավելությունները՝ դրանց անմիջական շահառուների և գործընթացի բոլոր մասնակիցների համար:

 

Արդյունավետ հարկային քաղաքականությունն ու հարկային վարչարարությունը կայուն տնտեսական աճի և զարգացման կարևոր պայմաններ  են  կարճ, միջին և երկարաժամկետ հեռանկարում: ՀՀ-ի համար դա հատկապես արդիական ներկա փուլում՝ երբ անհրաժեշտ է մոբիլիզացնել երկրի զարգացման ամբողջ ներուժը: ՀՀ-ում 2016 թ. նախորդ տարվա համեմատ տնտեսական ակտիվության ցուցանիշը կազմել է 0.5%[1], իսկ համաձայն Համաշխարհային բանկի կանխատեսման  այն 2017 թ. չի գերազանցի 2%-ը, իսկ միջնաժամկետ հեռանկարում` կլինի 2-2.5% սահմաններում[2]: Դրա հետ մեկտեղ մտահոգիչ ՀՀ արտաքին պետական պարտքի ցուցանիշը, այսպես 2016 թ. դեկտեմբերի դրությամբ պետական պարտքի չափը` մոտ 5,9 մլրդ ԱՄՆ դոլար է[3]: 2017 թ. ըստ ՀՀ ֆինանսների նախարարության կանխատեսման, ընդհանուր պետական պարտքը  կհասնի ՀՆԱ-ի 56.1%-ին[4], 2017 թ. պետական պարտքի սպասարկմանը կուղղվի պետբյուջեի ծախսերի շուրջ 9 տոկոսը[5], իսկ 2020 թ. Հայաստանը միայն արտաքին պարտքի սպասարկմանը կուղղի բյուջեի մոտ 30%-ը: Այդ բեռը թեթևացնելու համար ֆինանսների նախարարությունը նախատեսում է նոր եվրաբոնդերի թողարկում, և այդ եվրո փոխառության միջոցով հետաձգել վարկերի մի մասի մարումը, ըստ էության,  իրականացնել վարկային պարտավորությունների ռեստրուկտուրիզացիա, մինչդեռ հարց է առաջանում արդյոք դա է միակ արդյունավետ միջոցը: Պետական պարտքի մեծությունն ու ՀՆԱ-ի նկատմամբ դրա հարաբերակցությունը ինքնին արտառոց չէ: Զարգացած որոշ երկրներում պետական պարտքն անգամ ավելի մեծ է, քան երկրի ՀՆԱ-ն: Սակայն ՀՀ-ի համար իրավիճակը դառնում է մտահոգիչ, երբ նշվածը զուգակցվում տնտեսության ​​ներկայիս կառուցվածքի և դրա աճի տեմպերի հետ: Ակնհայտ է, որ նման համեստ տնտեսական աճի դեպքում երկիրը չի կարող իրագործել ոչ միայն կայուն զարգացման խնդիրը, այլ նաև ապահովել սոցիալական բազմաթիվ խնդիրների լուծումը, այդ թվում աղքատության մակարդակի կրճատումը, ինչպես նաև ամրապնդել երկրի պաշտպանության ու անվտանգության անհրաժեշտ  մակարդակը: Այս դեպքում անհրաժեշտ են համարժեք լուծումներ, մասնավորապես՝ ինչպես ապահովել պետական բյուջեի հարկային մուտքերի առաջանցիկ աճը տնտեսական ակնհայտ նվազ ակտիվության դեպքում:

 

2016 թ. հոկտեմբերի 4-ին ՀՀ-ում առաջին անգամ ընդունվեց «ՀՀ հարկային օրենսգիրքը», որը կարևոր քայլ հանդիսանացավ հարկային ոլորտի համար: Դրա հետ մեկտեղ այն բազմաթիվ մտահոգություններ առաջացրեց դրա քննարկման ընթացքում: Մեր կարծիքով, առանցքայինը դրանց շարքում այն է, որ Հարկային օրենսգիրքը չի ներմուծել այն փիլիսոփայությունը, որը պետք է ուղղորդի տնտեսական զարգացումները առնվազն հնգամյա կամ ավելի երկար ժամանակահատվածում: Մինչդեռ երկրում ստեղծված քաղաքական, սոցիալ-տնտեսական, բարոյա-հոգեբանական իրավիճակը պահանջում է, որպեսզի բարեփոխումների պլատֆորմը այսուհետ նպատակաուղղված լինի կոնկրետ տեսանելի արդյունքների ապահովմանը, իսկ դրա իրականացման գործիքակազմի ընտրության չափորոշիչ ընդունվեն միջազգային պրակտիկայում նորարական արդյունավետ զարգացումներ ապահովող մոտեցումներն ու կաոռւցակարգերը:

 

Հարկ եմ համարում շեշտել, որ սույն նախաձեռնությունը այս ձևաչափով ներկայացնելու մոտեցումը առաջացավ 2016 թ. ապրիլյան չորսօրյա պատերազմից հետո, երբ ակնհայտ դարձավ, որ Հայաստանը կարող է պարտվել թիկունքում` տնտեսական և ոչ թե ռազմի դաշտում: Դրա մասին պատկերավոր վկայում է ՀՀ պետբյուջի ֆինանսավորման առումով պատերազմի մեկ օրվա արժեքը[6], որը պետք է ստիպի պետական կառավարման այլ բազմաթիվ խնդիրների հետ մեկտեղ արմատապես վերանայել նաև պետական ֆինանսների առանցքը հանդիսցող հարկային  քաղաքականությունը:

 

Խնդրի բարձրացման համար կարևոր էր ՀՀ գործադիր իշանությունում տեղի ունեցող իրադարձությունների ժամանակագրությունը: 2016 թ. աշնանը ՀՀ կառավարությունը գլխավորած վարչապետ Կ. Կարապետյանը իր վարած առաջին նիստում (ն/թսեպտեմբերի 15-ին) հանձնարարական ձևակերպեց, կապված` բնական գազի և էլեկտրաէներգիայի սակագների խնդրի հետ և շեշտեց, որ դրանց լուծումը չպետք է լինի բյուջեի, այլ դրանց սպասարկումը իրականացնող մասնավոր օպերատորների հաշվին: 2016թ. տարեվերջին ՀՀ ՀԾԿՀ-ի կողմից հաստավեցին բնական գազի և էլեկտրաէներգիայի նոր նվազեցված սակագները:

 

Այդ նախաձեռնության և քայլերի առկայության դեպքում պահանջվում էր և շարունակվում է պահանջված մնալ այն հստակ և ճշգրիտ միջոցառումների ու լուծումների իրականացումը, որոնց  միջոցով կպահպանվեն բոլոր կողմերի շահերը, այն է՝ պետության, տնտեսվարողների, քաղաքացիների և այդ ծառայությունները մատուցող օպերատորների: Գազի և էլեկտրաէներգիայի սակագների արդեն իրականացված իջեցումը հիմնականում ուղղված է նվազեցնելու սոցիալապես անապահով խավերի և բիզնեսի որոշ թիրախային ոլորտների ծախսերը, քանի որ դրանց ընդհանուր նվազումը չնչին է և էական ազդեցություն չունի լայն շահառուների ծախսերի վրա: Մասնավորապես՝  գազի  1 խ/մ սակագինը բիզնեսի թիրախային ոլորտների և սոցիալապես անապահով խավի սպառողների համար կազմում է  շուրջ 40 դրամ, որը  էական է նրանց ծախսերը կրճատելու առումով:

 

Էներգակիրների ակցիզային հարկի ներդրումը ապահովելու առումով հարկ է շեշտել, որ այդ քայլը ստեղծում է նաև երկրորդ եզակի ու աննախադեպ հնարավորությունը, այն է` հարկային համակարգում ներմուծել էկոլոգիական հարկերի դոկտրինը, որը հարկային և ավելի լայն տնտեսական քաղաքականության մեջ դնում է բոլորովին նոր որակի խնդիրներ և լուծումներ, այդ թվում նաև լուծելով սոցիալապես անապահով խավերի անձանց և բիզնեսի որոշ թիրախային ոլորտների համար առավել հասցեական աջակցության խնդիրը: Հարկ ենք համարում շեշտել, որ նախիկում և ներկայում առկա բնապահպանական և բնօգտագործման հարկերի ու տուրքերի առկայությունը միտված է եղել բացառապես ֆիսկալ խնդիրների լուծմանը և ըստ այդմ դրանք զուրկ են եղել վերը նշված էկոլոգիական հարկերի հայեցակարգից կամ դոկտրինից և բացի այդ այն երբևիցե չի պարունակել բնական գազի և էլեկտրաէներգիայի ակցիզային հարկի առաջարկվող բաղադրիչը:

 

Իշխանությունների կողմից իրագործված  գազի  և էլեկտրաէներգիայի  սակագնի նվազեցումը թույլ է տալիս, ինչ որ չափով, մեղմել հասցեական նպատակադրված` սոցիալապես անապահով անձանց և բիզնեսի թիրախային սուբյեկտների գազի և էլեկտրաէներգիայի ծախսերը: Առաջարկվող երկրորդ, այլընտրանքը դա հարկային համակարգի էկոլոգացման ու դրա առաջին կարևոր քայլի` բնական գազի և էլեկտրաէներգիայի ակցիզային հարկի ներմուծմն է: Այն պարզագույն նորամուծություն չէ, այլ հռչակում է հարկային քաղաքականության փիլիսոփայության փոփոխության նպատակադրումը և միտված է նոր որակ  հաղորդելու ՀՀ-ում առաջին անգամ ընդունված «ՀՀ Հարկային օրենսգրքին»,  որպեսզի, ինչպես վերը նշվեց, այն ուղղորդի տնտեսական զարգացումները առնվազն հնգամյա կամ ավելի երկար ժամանակահատվածում:  Դրա հաշվին այն կապահովի  այդքան անհրաժեշտ հարկային եկամուտների կտրուկ բարձրացումը, ընդ որում, տնտեսական խիստ նվազ ակտիվության պայմաններում և, ըստ էության, լուծում կտա փակուղային մի շարք խնդիրների` մաքսային սահմանի վրա ԱԱՀ գանձման պրակտիկայի դադարեցմանը, ԱԱՀ դրույքաչափի նվազեցման, եկամտահարկի պրոգրեսիվ դրույքաչափից հրաժարման (թվարկումը կարելի է շարունակել) և միաժամանակ բյուջետային նպատակային սուբսիդավորման միջոցով կլուծի նաև սոցիալական նշանակության առաջնահերթ խնդիրներ: Հարկային քաղաքականության էկոլոգացումը որոշակի առումով միտված է նաև էներգետիկ համալիրում առկա կոռուպցիոն դրսևորումների չեզոքացմանը, քանի որ էներգակիրների առաջարկվող հարկերը հակակառուպցիոն պայքարի լրացուցիչ ազդակ ունեն:

 

Խնդրի հիմնավորման առումով հարկ է նշել այն բանաձևը, որին միաձայն հանգել են տեսաբաններն ու պրակտիկ քաղաքականություն իրագործողները, այն է` լավ է հարկել «վատ բաները»` սպառվող ռեսուրսների օգտագործումը, միջավայրի, այդ թվում` օդային ու ջրային ավազանների աղտոտումը, քան թե «լավ բաները»` աշխատանքը և կապիտալը: Այդ բանաձևի ջատագողների շարքում են Եվրամիության հանձնաժողովն ու ՏՀԶԿ-ի գլխավոր քարտուղարությունը, տնտեսագիտության մտքի այնպիսի մոհիկաններ, ինչպիսիք են` Միքայել Պորտերն ու Ջոզեֆ Ստիգլիցը և աշխարհագրության սահմանափակում չունեցող շատ ու շատ  այլ ծանրակշիռ հեղինակություններ:

 

Առաջարկվող մոտեցման կիրառման թերահավատության ու մտավախության հիմնական գործոններից մեկը վերաբերվում է էներգակիրների հարկումը կիրառող երկրների զարգացվածության մակարդակին, ուստի հարկ է նշել, որ դրա կիրառումը իրական «շահաբաժիններ» է բերել ոչ միայն Եվրամիության, այլ նաև այն կիրառող բոլոր երկրներին:

 

Ընդդիմախոսների հիմնական «հակափաստարկը» կամ ճիշտ կլինի ասել մտայնությանը այն է, որ գազի և էլեկտրաէներգիայի ակցիզային հարկի ներմուծումը կբարձրացնի դրանց համար վճարվող ծախսերը և դրանց հետ կապված սպառման այլ ապրանքների գները: Միջազգային փորձը վկայում, էլեկտրաէներգիայի և բնական գազի ակցիզային հարկերը տնտեսվարողներն ու բոլոր հարկատուները ընկալում են որպես էլեկտրաէներգիայի և բնական գազի սակագնի մաս, այն դիտարկելով որպես  «միասնական սակագին» (սակագին գումարած հարկային դրույքաչափի): Տեսականորեն առկա է երկու այլընտրանք, էներգակիրների հարկերի ներմուծումը ա) բարձրացնում է գործող սակագներիի մակարդակը, բ) «միասնական սակագների» մակարդակը պահպանվում է գործող սակագների մակարդակի վրա: Մեր կողմից հիմնավորված է այն սկզբունքային մոտեցումը, որ էներգակիների հարկերի ներմուծումը բազմաթիվ գործոնների և կարգավորիչ լծակների կիրառման միջոցով չպետք է բարձրացնի «միասնական սակագները» գործող սակագների համեմատ, որը հնարավորություն կտա առանց քաղաքական շահարկումների և հարկատուների մոտ բացասական սպասումների ներմուծել այդ հարկերը և  դրանց միջոցով իրականացնել վերը նշված նպատակադրումները: Հարկ է շեշել, որ այն պետության և տնտեսության համար կստեղծվի բոլորովին այլ իրավիճակ ու հնարավորություններ:

 

«Միասնական սակագնի» հարկային բաղադրիչի ազդեցությունը մեր կողմից գնահատվել է 1) հարկային մուտքերի առումով, 2) վերջնական սպառման ապրանքների գների վրա ազդեցության առումով, 3) հարկ վճարողների գործունեության և տնտեսության ռեսուրսատարության և ծախսատարության ազդեցության առումով, այդ թվում կարճաժամկետ և երկարաժամկետ կտրվածքով: Նշված ազդեցությունների դրական և բացասական արդյունքների գնահատումը վկայում է, որ ՀՀ հարկային համակարգում էներգակիրների` էլեկտրաէներգիայի և բնական գազի ակցիզային հարկերի ներմուծումը չի դրսևրում գնահատելի էական բացասական ազդեցություններ, իսկ դրական ազդեցությունները ծանրակշիռ են և հետևապես դրանց ներմուծումը հիմնավորված ու արդարացված է:

 

Հարկային համակարգի էկոլոգացման ուղղությամբ իրականացվող այս քայլը նաև հնարավորություն  կստեղծի, որպեսզի ՀՀ պետական բյուջեի առումով նպատակային խնդիրը ձևակերպվի ոչ թե որպես բյուջեի կայունության ապահովման, այդ թվում, արտաքին աճող պետական պարտքի սահուն սպասարկման հնարավորություն (ըստ ֆինանսների նախարարության մեկնաբանության), այլ խնդիրը տեղափոխվի բոլորովին այլ հարթություն: Այն է՝ դոնոր վարկավորող երկրներին հիմնավոր հայտ ներկայացի` պետական արտաքին պարտքի կրճատման խնդրով` «պարտքը բնապահպանության դիմաց» (Debt-for-Environment Swaps (DFES)) ձևաչափով, որը ինչպես վկայում է անցումային և զարգացող մի շարք երկրների փորձը, ներկայումս հանդիսանում է այդ խնդրի լուծման առավել արդյունավետ գործիքը^[7]: Անցումային երկրներից այդ գործիքակազմի կիրառմամբ գործնական քայլեր են իրականացրել մասնավորապես` Լեհաստանը, Բուլղարիան, Վրաստանը և Ղրղստանը: Երրորդ երկրների շարքում են, մասնավորապես` Լատինական Ամերիկայի երկրները^[8]:

 

Միջազգային պրակտիկայում «Պարտքը բնապահպանության դիմաց» կամ (DFES) ձևաչափի կիրառումը պարտապան երկրներին հնարավորություն է ընձեռում.

ա) կրճատել երկրի արտաքին պարտքը և այդ միջոցները ուղղել երկրի համար առաջնահերթ խնդիրների լուծմանը, որպես կանոն, դրա շրջանակներում դոնոր երկրները զիջում են պարտքի մայր գումարի զգալի մասը (գործնականում կեսը և ավելին), բ) վարկատու երկրների հետ համաձայնեցված ծրագրերի կատարումը իրականացնել ազգային արժույթով, գ) այդ ձևաչափով  պահպանել մակրոտնտեսական կայունությունը և ի տարբերություն պարտքի մարման այլ ձևաչափերի չխթանել սղաճը, դ) չնվազեցնել երկրի վարկունակության սուվերեն վարկանիշը և հետևապես չսահմանափակել ապագայում արտաքին պարտքի ներգրավումը և կամ դրա հետագա վերակառուցումը (ռեստրուկտուրիզացիան), ե) ապահովել երկրի էկոլոգիական խնդիրների իրագործման օրակարգը, այդ թվում ստանձնած միջազգային պարտավորությունների շրջանակում,  զ) միաժամանակ լուծել սոցիալ-տնտեսական խնդիրների, մասնավորապես՝ աղքատության ծավալների կրճատումը, ի հաշիվ` տեղական ռեսուրսների միջոցով նոր աշխատատեղերի ստեղծման և տեղական համայնքների համար կայուն եկամտի աղբյուրների ձևավորման:

 

Վերը նշվեց, որ սույն նախաձեռնության նպատակը հարկային քաղաքականության մեջ արմատապես նոր փիլիսոփայության, այն է` հարկային համակարգի էկոլոգացման ներմուծումն է, որը նպատակաուղղված է. հարկային եկամուտների էական աճի և միաժամանակ դրա դյուրին հավաքագրմանը, բնապահպանական խնդիրների սուբսիդավորման համար համարժեք միջոցների ձևավորմանը, բնապահպանական միջոցառումների ծավալների և արդյունավետության բարձրացմանը, ավանդական հարկերի հարկային բեռի նվազեցմանը՝ ի հաշիվ դրանց դրույքաչափերի նվազեցման և վարչարարության պարզեցման և հետևապես հարկային համակարգի ընդհանուր չեզոքության պահպանմանն ու ըստ այդմ հարկային բեռի հավասարաչափ ճնշման ապահովմանը:

 

Նշենք, որ առաջարկվող մոտեցումը հնարավորություն կստեղծի էապես բարձրացնել ՀՀ պետական բյուջեի հարկային եկամուտները, քանակապես այն գնահատվում է տարեկան 29-48 մլրդ. դրամ և ավելի չափով: Նշված մեծ և հնարավոր առավել մեծ միջակայքը պայմանավորված է դրա լուծման հայեցակարգով, մոտեցումներով, չափորոշիչներով ու կառուցակարգերով, որը մեկ այլ ընդարձակ ներկայացման խնդիր է:

 

Հարկ է շեշտել, որ բազմավեկտոր և որոշ առումով հակադիր ուղղվածության ու առաջի հայացքից խիստ հավակնոտ նշված նպատակադրումները հիմնված են էկոլոգիական հարկերի տեսամեթոդական կուռ և փորձություններ անցած հիմքի և դրա կիրառական համարժեք գործիքակազմի վրա: Դրա մեթnդաբանական հիմքը, այսպես կոչված «կրկնակի շահաբաժինների» կամ (Double Dividend) տեսությունն է[9] (առաջ է քաշվել ամերիկայն տնտեսագետ Տալլոկի (Tullock) կողմից 1967թ. և երկարամյա քննադատություններից ու դեգերումներից հետո ամրագրել է իր անհերքելի ճշմարտությունը, առաջին հերթին, դրա անողոք ու ոխերիմ քննադատների կողմից), վերջինս իր հերթին մեթոդապես հիմնված է արտաքին ազդեցությունների դրսևորումների դասական տեսության վրա (Պիգու (Pigou), Ալֆրեդ Մարշալ (Alfred Marshall) Concept of Externalities): Ըստ «կրկնակի շահաբաժինների» տեսության, այն մի կողմից ապահովում է էկոլոգիական խնդիրների արդյունավետ լուծումները և մյուս կողմից շահավետ կառուցակարգեր է ապահովում հարկային խնդրների նպատակային լուծումների համար, և այդ հիմքով նպաստում է նաև տնտեսության մրցունակության մակարդակի բարձրացմանը:

 

ԵՄ-ի Հանձնաժողովի սահմանմամբ Էկոլոգիական հարկը այն հարկն է, որի բազան հանդիսանում է ֆիզիկական միավորը (կամ դրա փոխարինողը) որն ունի ապացուցված բացասական ազդեցություն շրջակա միջավայրի վրա[10]: Հարկային համակարգի էկոլոգացման միջազգային պրակտիկան տասնամյակներ արդեն իսկ վկայում է, որ այն զուտ տեսական հայեցողական մոտեցում չէ, այն դարձել է իրողություն և գործնականում ուղորդում է տնտեսական, բնապահպանական, սոցիալական զարգացումների հետագիծը, հիմնվելով իր տեսամեթոդական կուռ հիմքերի և արդյունավետությունը ապացուցած գործիքակազմի վրա (սկսած անցած դարի 70-ական թվականներից դրանք համարժեք և հետևողական արտացոլում են ունեցել Եվրամիության առանձին երկրների և ԵՄ-ի Հանձնածողովի քաղաքականության գործիքակազմում): Այդ ուղին անցած երկրների շարքում են Եվրամիության, ներառյալ դրան նոր միացած Արևելյան Եվրոպայի անցումային երկրները, ինչպես նաև ՏՀԶԿ-ի երկրները:

 

Հարկային համակարգի էկոլոգացման գործնական կիրառումը պահանջում է ՀՀ «Հարկային օրենսգրքում» համապատասխանաբար երկու նոր` «Էլետրաէներգիայի ակցիզային հարկը» և «Բնական գազի ակցիզային հարկը» բաժինների ներմուծում:

 

Ստորև   համեմատական գնահատման կարգով ներկայացված է ՀՀ-ում երկու ձևաչափերով  սպառողների համար բնական գազի և էլեկտրաէներգիայի գնի նվազեցման արդյունքներն ու հետևանքները: Առաջինը, սպառողների համար արդեն իսկ կիրառվող լուծումն է՝ բնական գազի և էլեկտրաէներգիայի դիֆերենցված կամ արտոնյալ և ոչ արտոնյալ սակագների կիրառումը, որը ընդունվել է ՀՀ ՀԾԿՀ-ի կողմից 2016 թ. նոյեմբերին ր դեկտեմբերին: Այս տարբերակը խոցելի ու անմրցունակ է հետևյալ հիմնավորումներով.

1. Կիրառվում է գազ և էներգակիներ ունեցող զարգացող  երկրներում, մեթոդական առումով հանգում է բնաիրային սուբսիդավորման ձևաչափին:

2. Մոտեցումը մերժելի է «հարկային ծախսերի» կառուցակարգի առումով: Հարկը զիջվում է արտոնյալ սակագներով ծառայություն մատուցելու դիմաց, որը քանակապես` ֆիսկալ, տնտեսական և սոցիալական արդյունքների առումով որևէ կերպ գնահատված չէ:

3. Կառավարությունը սուբսիդավորման կարևոր գործառույթը միջնորդված` տարբերակված սակագների ձևաչափով պատվիրակում է օտարերկրյա առևտրային` բնական մենաշնորհների ոլորտում գործող կազմակերպությունների` «Գազպրոմ Արմենիա»-ին, ինչպես նաև ՀԷՑ-ին: Կառավարության  լիազորությունների պատվիրակումը մասնավոր կառույցներին, միջազգային պրակտիկայում, ընդունված ձևաչափ է (հատկապես հակակոռուպցիոն լուծումների առումով), սակայն այս դեպքում միաժամանակ առկա են մի քանի ռիսկեր, կապված` ա) պետության ֆինանսական վերաբաշխման անմիջական գործառույթի, բ) բնական մենաշնորհ ոլորտների, գ) ներգրավված սուբյեկտների անմիջական տնտեսական շահը կապված պատվիրակվող գործառույթի հետ, գ) դրա վարչարարության ակնհայտ բարդացման հետ: Ըստ այդմ, կառավարությունը անհիմն կամավոր զիջում է իր ֆինանսական սուվերենությունը օտարերկրյա ընկերություններին: Դա կարող է խիստ բացասական ազդակ հանդիսանալ ՀՀ -ում օտարերկրյա ներդրողների համար:

4.  Այն մերժելի է նաև բնաիրային սուբսիդավորման ձևաչափի առումով, որի այլընտրանքը «կոնսոլիդացված սուբսիդավորումն է: Անապահով ընտանիքներին և թիրախային տնտեսվարողներին հատկացվող բնաիրային սուբսիդավորող տրանսֆերը դրա հասցեատիրոջը (բացի գազի սպառումից) զրկում այն այլ ուղղությամբ ծախսելու է հնարավորությունից կամ «կոնսոլիդացված սուբսիդավորման» ձևաչափից, երբ ստացողի համար առկա է ծախսերի վերաբաշխման հնարավորությունը:

5. Նման ձևով տնտեսվարողների սուբսիդավորումը կառավարությանը զրկվում է մրցույթային սուբսիդավորման իրականացումից, որը հատկապես նպատահարմար է ՓՄՁ-ի նպատկային սուբսիդավորման դեպքում:

6. Կառավարության կողմից սուբսիդավորման ոլորտների առաջնահերթությունների և դրանց չափերի փոփոխության որոշման դեպքում նա պետք է խնդրանքով դիմի «Գազպրոմ Արմենիա»-ին, որն էլ իր հերթին դիմի ՀԾԿԱ-ին, որպեսզի սահմանվեն տարբերակված նոր սակագներ: Դրա նպատակահարմարությունը մեղմ ասած խելամիտ հիմնավորում չունի:

7. Տրամաբանորեն կառավարությունը բացի սուբսիդավորման գործառույթի պատվիրակումից առևտրային կազմակերպություններին ինչ որ չափով պատվիրակում է նաև սուբսիդավորվող կազմակերպությունների վերահսկողության կամ մոնիթորինգի գործառույթը, որն ընդունելի չէ, քանի որ վերջիններս անմիջական շահ ունեն վերահսկողության բուն խնդրի և հարաբերությունների նկատմամբ:

8. Մոտեցման վարչարարությունը, ի սկզբանե, օբյեկտիվորեն խճճված ու բարդ է, ելնելով տարբեր կողմերի տարբեր վեկտորների վրա գտնվող շահերից` պետության, բաշխիչ ցանցերի` «Գազպրոմ Արմենիա»-ի, ՀԷՑ-ի և գազ ու էլեկտրաէներգիա սպառողների: Խնդիրը հանգում է«Գազպրոմ Արմենիա»-ի կողմից արտոնություններից օգտվող և դրանից չօգտվող սպառողների ծախսված գազի քանակի «գեպի» կամ ճեղքվածքի մեծացնելուն, որի արդյունքում արտոնություններից չօգտվող սպառողները ստիպված ավելի շատ են վճարելու: 

9. «Գազպրոմ Արմենիա»-ն և ՀԷՑ-ը  որպես բիզնես ընկերություններ շահույթը մեծացնելու առումով շահագրգռված են այս պահին և հետագայում կիրառել սակագնային զեղչերի համակարգ` կապված սպառողի կողմից գազի սպառման ծավալների հետ: Մինչդեռ, նշվծ աառևտրային ընկերությունները մոտիվացիա չունեն տարբերակված սակագին կիրառել կարիքավոր անապահով անձանց, ջերմոցային տնտեսությունների, վերամշակող կազմակերպությունների համար: Դա պետության նպատակային քաղաքականության խնդիրներից է:

10. «Գազպրոմ-Արմենիա» ընկերության կողմից ցածր սակագների կիրառության ռեզերվներից մեկը` պետության գործառույթների մեջ է, այն է` Վրաստանի տարածքով բնական գազի տարանցման գնի նվազեցումը: Մյուսը` ընկերության ֆինանսական ծախսերի օպտիմալացումը ներդրումային ծրագրերի վերանայմանը, բացի ընկերության կառավարման խնդիրը լինելուց միևնույն ժամանակ և առավելապես ՀՀ ՀԾԿՀ-ի խնդիրն է: Հաջորդը, ընկերության  բաժնետեր ռուսական «Գազպրոմ»-ի կողմից  ՀՀ-ին բնական գազի սպառման շուկայի կայունացման և աճի միտումների խթանման նպատակով ֆինանսավորումը` հիմնադրի այս պահի բիզնես կամքի դրսևրումն է: Այն վաղը կարող է 180 աստիճանով  շրջվել, պատճառը էական չէ, և ոչ ոք ռուսական «Գազպրոմ» ընկերությանը չի կարող մեղադրել ինչ որ խախտումներում, քանի որ դա առևտրային ընկերության բիզնես որոշման արդյունք է և ոչ պայմանագրային պարտավորության խախտում:

11. Ընդդիմախոսների մյուս հիմնական փաստարկը այն է, որ ԵՏՄ-ի և ԵՄ-ի  միություններում գազի և էլեկտրաէներգիայի ակցիզային հարկով հարկումը կիրառվում է միայն այն դեպքում, երբ բոլոր անդամ երկրներ կիրառում են դա:  Հարկային քաղաքականությունն ու հարկերի հավաքագրումը ԵՄ և ԵՏՄ-ի անդամ պետությունների ինքնիշխանության առանցքային հարցն է, այս ոլորտում անդամ երկրները միայն սահմանափակ լիազորություններ են պատվիրակում միությանը: Ի տարբերություն մաքսային ոլորտի հարկային ոլորտին վերաբերվող փաստաթղթերը հանդիսանում են խորհրդատվական, շրջանակային և հայեցողական: Էներգակիրների հարկերի կիրառման հայեցակարգերը, մոտեցումները, կառուցակարգերը և հատկապես դրույքաչափերը ԵՄ-ի երկրներում խիստ տարբեր են:

 

Վերը նշված փաստարկները վկայում են բնական գազի և էլեկտրաէներգիայի սպառողների համար տարբերակված սակագների` արտոնյալ և ոչ արտոնյալ սակագների կիրառումը խոցելի է, և անմրցունակ, քանի որ հիմնավորված չէ քանակական գնահատումներով, առաջացնում է բազմաթիվ բարդ և լուծում չունեցող հարցադրումներ, անդրադարձ չի կատարում երկարաժամկետ խնդիրներին: Ըստ այդմ, ստորև ներկայացվում է նախընտրելի տարբերակի՝ բնական գազի և էլեկտրաէներգիայի ակցիզային հարկի ներմուծման հիմնավորումները:

1. Մոտեցումը հիմնված է տեսամեթոդական հիմնավոր և անժխտելի հիմքի վրա (Duble Dividend) և լայնորեն ու տասնամյակների (40 տարուց ավելի) ընթացքում կիրառվում է միջազգային պրակտիկայում:

2. Արդյունավետ է հատկապես այն երկրներում որոնք չունեն էներգակիրների` նավթի, գազի պաշարներ և  կախված չէ երկրի զարգացման մակարդակից:

3. Զգալի չափով, մի քանի տոկոսային կետով, արտահայտված բարձրացնում է հարկային եկամուտներ / ՀՆԱ հարաբերակցությունը, որը երկրի հարկաբյուջետային կառավարման գնահտման առավել կարևոր ցուցիչներից է:

4. Բոլոր վճարողների համար «զրոյական միասնական սակագինը» (սակագին գումարած հարկ) մնում է նույնը, հավաքագրման վարչարարությունը պարզ է և նվազ ծախսատար: Ընդդիմախոսները չեն ցանկանում նկատել դա, այն է` սակագին գումարած հարկ մեծությունը չի գերազանցում մինչ այդ գործող սակագինը, որի լուծման հիմքը տրվել է վարչապետ Կ. Կարապետյանի կողմից:

 5. Պետությունը ստանում է լրացուցիչ զգալի հարկային եկամուտներ: ՀՀ պետական բյուջեի հարկային եկամուտները կաճեն տարեկան 29-48 մլրդ. դրամ և ավելի չափով:

6. Ի հաշիվ լրացուցիչ հարկային եկամուտների լուծվում են կարճաժամկետ, միջնաժամկետ և երկարաժամկետ խնդիրներ, մասնավորապես.  ա) նպատակային սուբսիդավորում են ստանում կարիքավոր  անապահով անձինք և թիրախային տնտեսվարողները: Այն ինչ նախատեսվում է իրականցնել  բարդ տարբերակված սակագների միջոցով: բ) լրացուցիչ հարկային եկամուտների հաշվին կարող են լուծվել, մասնավորապես` մաքսային սահմանի վրա ԱԱՀ գանձման կրճատումը և դրա վերացումը և կամ եկամտային հարկի պրոգրեսիվ դրույքաչափի փոխարինումը համաչափ  դրույքաչափով և կամ ԱԱՀ դրույքաչափի նվազեցումը և կամ այլ առաջնահերթություններ: գ) Հնարավոր կլինի անդրադառնալ պետական արտաքին պարտքի կրճատան արմատական լուծմանը,  «պարտքը բնապահպանության դիմաց» (Debt-for-Environment Swaps (DFES)) ալգորիթմով (շեշտում ենք կրճատման):

 7.  Ակցիզային հարկի ազդեցության գնահատումը դրական է` 1) հարկային մուտքերի, 2) վերջնական սպառման ապրանքների գների վրա ազդեցության, 3) հարկ վճարողների գործունեության և տնտեսության ռեսուրսատարության և ծախսատարության ազդեցության առումով,  կարճաժամկետ և երկարաժամկետ կտրվածքով:

8. ՀՀ Հարկային օրենսգրքի հիմքում կդրվի արմատապես նոր փիլիսոփայություն, կամ տնտեսական քաղաքականության խթանման բովանդակային բաղադրիչ, որը կապահովի հարկային եկամուտների էական աճ, և դրանց դյուրին հավաքագրում, ավանդական հարկերի հարկային բեռի նվազեցում, հարկային համակարգի ընդհանուր չեզոքության պահպանում և ըստ այդմ հարկային բեռի հավասարաչափ ճնշման ապահովում:

9. Լուծվում է ֆիսկալ եկամուտների էական աճի խնդիրը, միաժամանակ ապահովվում է էկոլոգիական խմբի հարկերի չեզոքությունը և բոլոր հարկերի հավասարակշռությունը:

  10. Բիզնեսը ապահովում է. ա) նորարարությունների հանդեպ ընկալունակ նախաձեռնողական խթաններ, բ) երկարաժամկետ գործունեության իրատեսական մղումներ, գ) մրցունակության հավասար հնարավորություններ:

11. Առաջարկվող լուծումը հնարավորինս հիմնվում է բոլոր կողմերի շահերի հաշվի առնման վրա և առաջացնում ցանկալի սիներգիկ կամ բազմապատիկ արդյունք:

12. Բնական գազի և էլեկտրաէներգիայի ակցիզային հարկի ձևաչափի ներդրումը նախընտրելի է և մրցունակ, քանի որ լուծում է առաջադրված խնդիրը, շրջադարձ է կատարում դեպի կառավարության և տնտետսության համար կարևորագույն միջնաժամկետ և երկարաժամկետ խնդիրները:

13. Էկոլոգիական հարկերից (էներգակիրների խմբի) ստացվող եկամուտները իրենց բնույթով հաստատուն են, ենթակա չեն տատանումների, ի տարբերություն, սովորական հարկային եկամուտների: Դա պայմանավորված է նրանով, որ գազի և էլեկտրաէներգիայի  ակցիզի հարկային եկամուտները հիմնված են սպառման վրա, որոնք «ցնդող չեն» ի տարբերություն այլ եկամուտների (կամ ՀՆԱ-ի աճի): Այսպիսով էկոլոգիական հարկերից գեներացվող հարկային եկամուտները առավել նվազ հեղեղուկ են և ունեն ցածր շեղումներ համեմատած սովորական եկամուտների ու շահույթի հարկման  (ՀՆԱ-ի նկատմամբ):

14. Ի վերջո առաջարկվող հարկումը կնպաստի ՀՀ վճարային հաշվեկշռի բարելավմանը ի հաշիվ`ա) ամբողջությամբ ներկրվող գազի հարկման, որը կմեղմի ճնշումը ՀՀ կենտրոնական բանկի արտարժութային պահուստների վրա, բ) կխթանի արտահանող ոչ էներգետիկ ընկերությունների մրցունակության բարձրացումը և հետևապես նրանց արտահանման ծավալների աճը:

---------------------------------

2 Տնտեսական ակտիվության ցուցանիշը,  http://www.armstat.am/am/?nid=126&id=01510

3 Տես՝ Համաշխարհային բանկը 2016-ին Հայաստանի համար կանխատեսում է 0% տնտեսական աճ, 2017-ին էլ՝ 2 %, “Այսօր”, http://www.aysor.am/am/news/2016/12/09

Տես՝ Հայաստանում սկսվել է տնտեսական ռեցեսիա – Համաշխարհային բանկը կտրուկ իջեցրել է Հայաստանի 2016 թվականի տնտեսական աճի կանխատեսումը, Arm. Info, 9 դեկտեմբերի 2016, http://finport.info/full_news.php?id=27492&lang=1

4 Տես՝ Պետական պարտք, “Ամփոփ”, http://ampop.am/state-debt-of-armenia/:  Համաձայն նույն աղբյուրի 2017 թ. հունվարի 1-ի դրությամբ ՀՀ  մշտական բնակչության թվաքանակը կազմում է 2986500 մարդ և ըստ հաշվարկի չորս հոգուց բաղկացած ընտանիքի համար պետական պարտքի բեռը կկազմի  7900 դոլար` չհաշված տոկոսադրույքները:

5 Տես՝ Հայաստանի ընդհանուր պետական պարտքը 2016 թվականի վերջին կհասնի ՀՆԱ-ի 54.6 տոկոսին, իսկ 2017 թվականին` 56.1 տոկոսին, Arm. Info, http://finport.info/full_news.php?id=27051&lang=1

6 Տես՝ ՀՀ ֆինանսների նախարար. Հայաստանի պետական պարտքի գումարը 2016 թվականի վերջին կհասնի ՀՆԱ-ի 55.5%-ին, իսկ 2017-ին` 56.8%-ին, Arm. Info,  23 Դեկտեմբերի 2016, http://www.finport.am/full_news.php?id=27724&lang=1

7 Մենք այն էքսպերտային գնահատմամբ հաշվարկել ենք, սակայն որոշ նկատառումներից ելնելով, այդ թվում գաղտնիության առումով այն նպատակահարմար չենք համարում հրապարակել:

8 Տես`Lessons Learnt from Experience with Debt-for-Environment Swaps in Economies in Transition, OECD, 2007, p. 16, https://www.oecd.org/environment/outreach/39352290.pdf

9  Տես՝ PROPOSAL ON DEBT FOR CLIMATE ADAPTATION SWAPS: A STRATEGY FOR GROWTH AND ECONOMIC TRANSFORMATION OF CARIBBEAN ECONOMIES, Economic Commission for Latin America and the Caribbean

10 Տես` William K. Jaeger «The double dividend debate», http://appliedecon.oregonstate.edu/sites/default/files/faculty/jaeger/chapter_12_jaeger_double_dividend_environmental_taxation_handbook.pdf

11 Տես՝ Patrick ten Brink, Leonardo Mazza, REFORMING ENVIRONMENTAL TAXES AND HARMFUL SUBSIDIES: CHALLENGES AND OPPORTUNITIES,  Institute for European Environmental Policy (IEEP), 2013, page 3, http://www.ieep.eu/assets/1110/Background_paper_on_EFS_in_the_7th_EAP.pdf

Տես՝ Environmental Taxes, European commission, Eurostat, http://ec.europa.eu/eurostat/web/environment/environmental-taxes

Հեղինակ`  ԱՐԱ ՔԱՌՅԱՆ ՎԼԱԴԻՄԻՐԻ տ.գ.թ., «Լոգիկա գործարար և ֆինանսատնտեսական անկախ հետազոտությունների կենտրոն» ՀԿ-ի նախագահ,  ԵՊՀ-ի «Ֆինանսահաշվային», ԵԿՏԱ «Տնտեսագիտության և կառավարման» և Հայ-Ռուսական (Սլավոնական) համալսարանի «Տնտեսագիտության և ֆինանսների» ամբիոնների դոցենտ:

 

 

НИЗКИЕ ТАРИФЫ ЭНЕРГОРЕСУРСОВ И РЕАЛЬНЫЕ ИНТЕРЕС ВЫГОДОПРИОБРЕДАТЕЛЕЙ

Карян Ара Владимирович

АННОТАЦИЯ

В статье раскрыта важность целеполагания экологизации налоговой системы РА, представлены ее теоретически-методологические основы, цели и подходы ее применения в международной практике. Сравнительном формате оценено принципиальное отличие - снижения тарифов на природный газ и электроэнергию для потребителей посредством дифференцированных тарифов и внедрение на эти же энергоносители акцизного налога, обоснованы преимущества введения акцизного налога на природный газ и электроэнергию – для непосредтсвнных выгодопрообредателей и всех других участников процесса.

Ключевые слова: экологические налоги, концепция "двойного дивиденда", акцизный налог на электроэнергию и природный газ, дифференцированные тарифы природного газа и электроэнергии для потребителей.

 

 

LOW TARIFFS OF ENERGY RESOURCES AND REAL INTEREST OF THE BENEFICIARIES

Ara Karyan

SUMMARY

The article is disclose the importance of goal-setting of greening (or ecologization) of the tax system for the Republic of Armenia, presented it theoretical and methodological basis, objectives and approaches of its application in international practice. It presents comparative evaluation of core differencies between reduction of tariffs for natural gas and electricity to consumers through the differentiated tariffs and introduction on the same source of energies excise tax and justified advantages of the introduction of the excise tax on natural gas and electricity for immediate beneficiaries and all other participants of the process.

Keywords: environmental taxes, concept of «double dividend», of environmental taxes, excise tax on electricity and natural gas, differentiated  tariffs on natural gas and electricity for consumers.

Автор - Карян Ара Владимирович, к.э.н., доцент кафедр – «Финансовых расчетов» Ереванского государственного университета, «Экономики и управления» Европейской региональной образовательной академии  и «Экономики и финансов» Российско-Армянского (Славянского) университета.

Эл.адресс: [email protected],  

Тел: 093 44 77 11