Հինգշաբթի, 2 Մայիսի 2019 18:48

Արմինֆո. Այն պահից երբ վարչապետ Փաշինյանը հռչակեց «տնտեսական հեղափոխության» թեզը, այն իսկական իրարանցում և բազմիմաստ ածականներով մեկնաբանություններ առաջացրեց հայաստանայան փորձագիտական շրջանակներում:

 

Հարցադրումները շատ էին. ՀՀ վարչապետի կողմից առաջ քաշված «տնտեսական հեղափոխության» իրականացման համար ի՞նչ հիմքեր կան, ինչպե՞ս է դա իրականացվելու, տնտեսությունը չի սիրում հեղափոխական զարգացումներ, դրան բնորոշ է էվոլույցիոն ընթացքը, իսկ որտե՞ղ են ահնհրաժեշտ  ներդրումները, (այն էլ շատ ներդրումներ): Հարցադրումները անվերջ են, բայց մարդկանց մեծ հաշվով (տնտեսագիտական գիտելիքներ չունեցող հպարտ քաղաքացիներին)  մտահոգում է ամենակարևոր հարցը՝ որտեղ են «տնտեսական հեղափոխության» համար պահանջված փողերը կամ ներդրումները, և երբ է այդ զարգացումը ազդելու իրենց կյանքի մակարդակի բարձրացման վրա:

 

Հպարտ քաղաքացիներին հավատից չգցելու և հարցը երկար չարչրկելու փոխարեն միանգամից ասենք, որ «տնտեսական հեղափոխության» համար պահանջված փողերը կան, փող շատ կա, անհրաժեշտ է միայն հայացքն ուղղել դրանց վրա և նպատակային հատկացնել նախանշված առաջնահերթութույնների իրականացմանը (հետևապես խնդիրը ոչ թե փողն է, այլ երկրի սոցիալ-տնտեսական նպատակային և խելամիտ կառավարումը): Մերկապարանոց և հնչեղ հայտարարության տպավորություն չստեղծելու համար նշենք, որ միայն ստորև քննարկվող խնդրի հետ կապված պետական բյուջեն լրացուցիչ կարող է ամենապահպանողական գնահատումներով լրացուցիչ ստանալ շուրջ 125 - 210 մլրդ. դրամ հարկային եկամուտներ (մեկնաբանություններն ու գնահատումները ստորև):

 

Միևնույն ժամանակ փաստենք, որ անկախ «տնտեսական հեղափոխության» թեզի հռչակումից, Հայաստանը «դատապարտված է» ապահովել թռիչքաձև զարգացում, քանի որ միայն ինքնիշխան կայուն և ամուր տնտեսությունը նախապայման կհանդիսանա տարածաշրջանային փխրուն ռազմաքաղաքական ու նաև գլոբալ աշխարհաքաղաքական իրավիճակում մեր հարևվան երկրի ռազմական նկրտումները զսպելու, Հայաստանի և Արցախի հուսալի անվտանգությունն և ժողովրդագրական դրական միտումները ապահովելու համար (փորձաքար հանդիսացավ 2016 թ. ապրիլյան քառորյան):

 

Այդ առումով անդրադառնանք հարկային քաղաքականության բազմագործոն և փոխկապված խնդիրների՝ պետական բյուջեի ֆիսկալ մատրիցին և դրա արդյունավետությանը: Երկրի տարեկան ֆինանսական ծրագրի՝ պետական բյուջեի, ինչպես նաև եռամյա պետական միջնաժամկետ ծրագրի ֆորմատը բավարար հիմնավորմամբ անդրադարձ չի կատարում բյուջեի հարկային եկամուտների կանխատեսումների հիմնավորմանը: Բյուջեում համարժեք չեն ներկայացվում սպասվող հարկային մուտքերի տարբերակային կանխատեսումները, հնարավոր մուտքերի առավելագույն և նվազագույն չափաքանակները, հնարավոր շեղումները, դրանց ռիսկերն ու հնարավոր պատճառները: Նշվածները այս կամ այն ճշտությամբ և պահանջներով օգտագործվում են բյուջեի մշակման փուլում, որն անհրաժեշտ է նաև համարժեք ներկայացնել ՀՀ տարեկան բյուջեի նախագծում և դարձնել օրենսդրի գործուն քննարկման առարկա:

 

Այդ առումով բյուջեի եկամտային և ծախսային մասերը ուղղակի համադրելի չեն: Եկամտային մասում, որպես կանոն, գնահատվում են. ա) հարկային եկամուտների ավելացումը տնտեսական ակտիվության հաշվին, բ) գնահատվում է նաև ըստ հարկի սահմանված ռեժիմների (դրույքաչափ, հարկային բազա) առանձին հարկատեսակների սպասվող մուտքերը, գ) հարկերի դրույքաչափերի և բազայի փոփոխությամբ պայմանավորված  հարկային մուտքերի ավելացումը կամ նվազումը, դ) նոր հարկատեսակների և կամ առանձին խումբ տնտեսվարողների համար հարկային ռեժիմների սահմանումից՝ հարկային մուտքերի փոփոխության գնահատումը, ե) հարկային վարչարարության բարելավման հաշվին հարկային մուտքերի ավելացումը, զ) ԱՀԿ-ի կամ ԵԱՏՄ-ի շրջանակներում ստանձնած պարտավորություններով հարկային ու մաքսային նոր գործադրվող ռեժիմների հետ կապված հարկային և մաքսային եկամուտների փոփոխությունների գնահատումը (եթե այդպիսիք առկա են):

 

Ի լրումն դրանց կատարվում է նաև «հարկային ծախսերի» գնահատումը, որը բյուջեի եկամտային մասի խնդրահարույց հիմնախնդիրներից է: Այն ենթադրում է  տնտեսվարողներին՝ անցած տարիներին և առաջիկա բյուջետային տարում տրամադրված և տրամադրվող բազմաթիվ և տարաբնույթ հարկային նպաստավոր ռեժիմների, հարկային արտոնությունների և հարկերից ազատումների (այսուհետև հարկային ՆՌ և ԱԱ-ներ) հետևանքով առաջացած «հարկային ծախսերի» գնահատումը:

Գիտական գրականության մեջ տարբեր հարկային ՆՌ և ԱԱ-ների օգտագործման ազդեցությունը հավասարեցվում է բյուջետային ուղղակի ծախսերին և ընդունված է անվանել «հարկային ծախսեր»: Այս տեսանկյունից կարևոր է բացահայտել ուղղակի բյուջետային ծախսերը «հարկային ծախսերով» փոխարինելու  արդյունավետությունը:

 

Այսպիսով, «հարկային ծախսեր» կատեգորիան իրենից ներկայացնում է օրենսդրությամբ սահմանված հարկային ՆՌ և ԱԱ-ների արդյունքով պետական բյուջե պակաս գանձված  հարկային եկամուտները, որոնք այդ նույն չափով, դիտարկվում են որպես պետության կողմից կատարված այլընտրանքային ծախ­սեր, ելնելով նրանից, որ դրանք հանգեցնում են (նույն գումարի չափով) բյու­ջետային ուղղակի ծախսերի կրճատմանը: Մինչդեռ, եթե պետական բյուջեի ուղղակի ծախսե­րը ենթակա են բյուջետային օրենսդրությամբ հատուկ ընթացակարգերով՝ հիմնավորման, հատկացման, մոնիթորինգի, վերահսկողության և վերլուծության, ապա «հարկային ծախսերը», որպես կանոն, հաճախ բավարար չափով չեն հիմնավորվում ու նաև պատշաճ կարգով չեն վերահսկվում: Դրա արդյունքում խաթարվում է պետության վերաբաշխիչ գործառույթը, ըստ այդմ նվազում է պետական ֆինանս­ների կառավարման արդյունավետությունը և թափանցիկությունը: Այսպիսով սոցիալ-տնտեսական քաղաքականության համար հարկային ՆՌ և ԱԱ-ների տրամադրման այլընտրանքը բյուջետային ծրագրային ուղղակի ծախսերն են՝ սուբսիդիաները, սուբվենցիաները, դոտացիաները, դրամաշնորհները և կամ ուղիղ տրանսֆերների այլ ձևերը:

 

Ակնհայտ է, որ հարկային ՆՌ և ԱԱ-ները ուղղակիորեն կրճատում են բյուջեի հարկային եկամուտները: Դրանց ազդեցությունը արտահայտվում է նաև անուղղակի կերպով, և ընդ որում, անուղղակի ազդեցության գնահատումը շատ ավելի բարդ է, քանի որ այդ ազդեցությունը շատ հաճախ անդրադարձ է ունենում հարկային քաղաքականության գործիքակազմի ու միջոցների և այլ ոլորտների վրա: Հարկային ՆՌ և ԱԱ-ների նպատակաուղղված լինելով որոշակի սոցիալ-տնտեսական խնդիրների իրականացմանը, հաճախ միջնորդված են ազդում դրանց վրա, և բացի դրանից, կարող են առաջացնել այլ ազդեցություններ, որոնք նախապես նախատեսված և գանահատված չէին:

 

Հարկային քաղաքականության հիմնարար սկզբունքների տեսանկյունից` չեզոքություն, արդարություն, խտրականության բացառում, արդյունավետություն և պարզություն, ինչպես նաև՝ հարկային վարչարարության հավասարակշռվածություն, պարզություն և օրենսդրության կատարման ապահովում, հարկային ՆՌ և ԱԱ-ների կիրառումը հաճախ քննադատության չի դիմանում, քանի որ վերջիններս աղավաղվում են հարկային համակարգը: Այն կորցնում է արդարությունը, բարձրանում են հարկային վարչարարության ծախսերը և նվազում է դրա արդյունավետությունը:

 

Հարկային ՆՌ և ԱԱ-ների միջոցով տարբեր արտադրությունների խթանումը հանգեցնում է հարկի արդյունավետ դրույքաչափի տարբերության և տարբեր ոլորտներում շահույթի նորմայի տարբերակմանը: Արդյունքում, այլ հավասար պայմաններում, դա հանգեցնում է միջճյուղային վերաբաշխմանը և ընդհանուր տնտեսության մեջ կապիտալի բաշխման անհավասարակշռությունների: Որոշ ոլորտներում հարկային արտոնություններով եկամուտները աճում են, այդուհանդերձ դա կարող է ուղեկցվել տնտեսության ընդհանուր եկամուտների կրճատմամբ:

 

Ըստ էության, հարկային ՆՌ և ԱԱ-ներով պետությունը ներդնում է «հարկային ծախսերի» ծրագրերի ինստիտուտը, որն ունի նպատակայնություն և միևնույն ժամանակ, չի ենթարկվում չեզոքության սկզբունքին և ռեսուրսների հավասարապես բաշխմանը բոլոր հարկ վճարողների համար: Եվ ստացվում է հակառակը` «հարկային ծախսերի» ծրագրերով պետությունը «ճշգրտում է» ռեսուրսների` կապիտալի և եկամուտների բաշխումը, որոնք ստեղծվել են արդար շուկայական մրցակցության պայմաններում:

 

Այսպիսով, հարկային ՆՌ և ԱԱ-ների միջոցով հարկային քաղաքականությունը տրամագծորեն հակադիր նպատակներ ունի ուղղակի բյուջետային ծախսերի հետ, քանի որ այդ երկու մոտեցումները չունեն միասնական սկզբունքներ: Սակայն այս դեպքում պետք է համեմատել հարկային ՆՌ և ԱԱ-ների արդյունքը, այսինքն հարկային ծախսերի ծրագրերը` ուղղակի բյուջետային ծախսերի (սուբսիդիաների, սուբվենցիաների, դոտացիաների և այլ ձևերի տեսքով) հետ` ըստ դրանց արդյունավետության: Հարկային ՆՌ և ԱԱ-ները, որպես կանոն, չունեն անհատական ​​բնույթ, իսկ ուղղակի բյուջետային ծախսերը ունեն հասցեական անհատական բնույթ և այդ առումով ավելի նպատակային են: Հարկային ՆՌ և ԱԱ-ները ազդում են բազմաթիվ սուբյեկտների և անհատների վրա, որոնց համար նախատեսված են այդ միջոցները, իսկ ուղղակի սուբսիդիաները ավելի ընտրովի են: Սակայն, գրեթե միշտ հարց է առաջանում, արդյոք միջոցները անհրաժեշտ չափով բավարարում են: Հետևապես այս գործոնները պետք է հաշվի առնել հարկային ռազմավարությունը նախագծելիս:

 

Գործընթացային առումով ուղղակի բյուջետային ծախսերը կատարվում են համաձայն բյուջետային օրենսդրության կառավարման սկզբունքների (սկսած դրանց ընդունումից, կատարումից և վերահսկողությունից), հիմնվելով հաշվապահական հաշվառման հատուկ ստանդարտների վրա: Հարկային ՆՌ և ԱԱ-ների գծով հարկային ծախսերի վերաբերյալ հատուկ կանոնակարգում գոյություն չունի և ստնդարտացված հաշվետվություն չի վարվում: Դրանով պայմանավորված առկա է երկու գործիքների թափանցիկության տարբեր աստիճանի դրսևորումը:

 

Բյուջետային գործընթացի շրջանակներում հարկային ՆՌ և ԱԱ-ների տրամադրումը, որպես կանոն, չի ենթարկվում մանրակրկիտ կանոնակարգման և դրանց ընդունումը սովորաբար ուղեկցվում է կառավարության կողմից հիմնավորվածության տարբեր չափորոշիչներով և խայտաբղետ ցուցանիշներով: Նման պատկեր է նաև ՀՀ-ում տրամադրվող հարկային ՆՌ և ԱԱ-ների դեպքում: Բացի այդ, միշտ չէ քննարկվում բյուջետային ուղղակի ծախսերի և հարկային ծախսային ծրագրերի նպատակների միջև հնարավոր կոնֆլիկտների հարցը: «Հարկային ծախսերը», որոնք իրականացվում են հարկային ՆՌ և ԱԱ-ների միջոցով, և մյուս կողմից ուղղակի բյուջետային ծախսերը, որոշակի հանգամանքներում կարող են ունենալ նմանատիպ նպատակներ և արդյունքներ, և միևնույն ժամանակ ունենան էական տարբերություններ: Հարկային տրանսֆերների վարչարարության առանձնահատկությունը կայանում նրանում, որ դրանք իրականացվում են հարկային մարմինների կողմից (օրինակ՝ հարկային վարկերի տեսքով) և դրանք, որպես կանոն, իրականացվում են որոշակի հաշվետու ժամանակահատվածում (տարի), և ի տարբերություն բյուջետային ուղղակի ծախսերի, չեն փոխանցվում ապագա ժամանակաշրջաններին:

 

Հարկային ՆՌ և ԱԱ-ները պարատ հող են ստեղծում կոռուպցիայի համար, ազդեցիկ բիզնեսի խմբերը ունենալով որոշակի մղումներ, ուժերն ու ռեսուրսները կենտրոնացնելով լոբբինգ են իրականացնում որոշակի հարկային ՆՌ և ԱԱ-ներ ստանալու համար` հետագա տնտեսական օգուտների ակընկալիքով: Բիզնեսի ղեկավարների կամ պետական ​​մարմինների կամայական որոշումների դերի նվազեցնող հիմնական բանալին՝ շուկայական կարգապահությունն է:

 

Ուղղակի բյուջետային ծախսերի և հարկային ՆՌ և ԱԱ-ների հետ մեկտեղ պետությունը իրականացնում է նաև պետական ​​կարգավորումներ՝ առանձին ոլոտներում՝ արդյունաբերական, սպասարկման, էներգետիկ և բնապահպանական և այլ, որոնց համար սահմանվում են որոշակի ստանդարտներ: Նշված կարգավորող միջոցների ազդեցությունը երբեմն կարող է ունենալ ավելի արագ արդյունք կամ ընդհանրապես չունենալ, և դրանք բյուջեի եկամուտների կամ ծախսերի վրա ազդում են անուղղակի ձևով: Կարգավորող միջոցները կարող են իրականացվել համեմատաբար արագ և արդյունավետ, եթե դրանց համար պրոցեսուալ առումով չի պահանջվում օրենսդիր իշխանության  հավանությունը:

 

Չնայած այն բոլոր գործոններին, որոնք կասկածի տակ են դնում հարկային ՆՌ և ԱԱ-ները, դրանք տարբեր երկրների հարկային քաղաքականության անբաժանելի մասն են կազմում: Ելնելով այդ իրողությունից հարկային ՆՌ և ԱԱ-ների կիրառումը պահանջում է հետևյալ դրույթների հիմնավորում՝ ներդրման անհրաժեշտությունը, ողջամիտ ընդունելի ծախսերով նախանշված նպատակների ձեռքբերումը, առաջարկվող միջոցառումների չափման հնարավորությունը, ուղղակի ծախսերի հետ համեմատ հարկային ՆՌ և ԱԱ-ների  ներդրման առավելությունները: 

 

ՀՀ-ում հարկային համակարգի զարգացման տարբեր փուլերում հար­կային օրենսդրությամբ սահմանվել են բազմաթիվ և տարաբնույթ հարկային ՆՌ և ԱԱ-ներ: Դրանց համար հիմք են հանդիսացել տնտեսության զարգացման գերակայություններն,   առաջնահերթությունները և մարտահրավեր­նե­րը, և այդ առումով հարկային ՆՌ և ԱԱ-ները պարբերաբար վերանայվել են: Դրանց տրամադրումը իրականացվել է դեռևս հարկային համակարգի ձևավորման սկզբնական փուլում, դրանցից ոմանք պահպանվում են մինչ այժմ: Դա մասնավորապես, վերաբերվում է գյուղատնտեսության ոլորտին, որի հետ խնդիրներ առաջացան նաև Հայաստանի ԱՀԿ–ին անդամակցելու պահին, մասնավորապես՝ ավելացված արժեքի հարկի (ԱԱՀ) հետ կապված: Ըստ էության, գյուղացիական տնտեսությունները հարկվում են միայն հողի հարկով: ՀՀ-ում ՆՌ և ԱԱ-ները, որպես կանոն, տրվել են նաև որոշակի սահմանափակ տևողությամբ, մասնավորապես՝ օտարերկրյա ներդրումներ ունեցող ռեզիդենտ կազմակերպությունների` շահու­­թահարկի նվազեցման արտոնությունը, որը միտված էր որոշակի ժամանակահատվածում ՕՈՒՆ-ի խթանման քաղաքա­կա­նությանը :

 

Ընդհանուր առմամբ ՀՀ-ում հարկային օրենս­դրու­թյամբ նախատեսված ՆՌ և ԱԱ-ները  անցյալում և ներկայում տրամադրվում են ելակետ ընդունելով և նպատակ ունենալով. ա) հարկման օբյեկտի և բազայի ճշգրիտ հաշվառման ահնհարինության և կամ դրա հարկերից խուսափումների և չվճարումների չեզոքացնելու անհրարինության պատճառով (գյուղատնտեսություն, ՏՏ և հեռահաղորդակցության ոլորտ), բ) գործարար և ներդրումային միջավայրը բարելավելու տնտեսական ակտիվությունը բարձրացնելու մոտիվացիայով, նպատակ ունենալով տնտեսվարողների համար առավել նպաստավոր հարկային միջավայրի ձևավորումը և ազգային տնտեսության մրցունակության բարձրացումը, գ) սոցիալական որոշակի խնդիրների՝ աղքատության հաղթահարման, սոցիալապես անապահով խավերի աջակցման, ինչպես նաև առողջապահական, կրթական, գիտական և այլ ոլորտների աջակցության նպատակով, դ) ոլորտային առաջնահերթությունները՝ համակարգաստեղ ձեռնարկություններ և ոլորտների խթանում (ավանդական ոլորտներից մինչև բարձր տեխնոլոգիաների և ՏՏ ոլորտ), որոնք ունեն համարժեք պոտենցիալ ազգային տնտեսության նկարագիրը ձևավորելու համար:

 

ՀՀ Հարկային օրենսգրքով սահմանվում են հարկային արտոնությունների հետևյալ տեսակները. ա) հարկից ազատում, բ) հարկման օբյեկտի նվազեցում, գ) հարկման բազայի նվազեցում, դ) հարկի դրույքաչափի նվազեցում, ե) հարկի նվազեցում, զ) հարկի վճարման ժամկետի հետաձգում, է) հարկային օրենսգրքի դրույթները խախտելու համար հաշվարկված` օրենսգրքով սահմանված տույժերից և տուգանքներից ազատում, նվազեցում, վճարման ժամկետների հետաձգում:

 

ՀՀ կառավարության կողմից (սկսած նախորդ մի քանի կառավարություններից մինչ օրս) հաճախակի քննարկվող և որոշումների կայացման հարցերի շրջանակում են. 1) գերակա ոլորտում իրականացվող ներդրումային ծրագրի շրջանակներում ներմուծված (ներմուծվող) տեխնոլոգիական սարքավորումները, դրանց բաղկացուցիչ ու համալրող մասերը, հումքը և (կամ) նյութերը ներմուծման մաքսատուրքից   կոնկրետ ընկերությանը ազատելու արտոնությունից օգտվելու, 2) ներդրումային ծրագրի շրջանակներում կոնկրետ ընկերության կողմից ապրանքների ներմուծման դեպքում մաքսային և հարկային մարմինների կողմից հաշվարկված ավելացված արժեքի հարկի գումարների վճարման ժամկետը որոշաի ժամկետով հետաձգելու հարցերը:

 

ՀՀ-ում «հարկային ծախսերի» գնահատումը առաջին անգամ կատարվել է 2015 թ., ներառ­վելով 2015 թվականի պետական բյուջեի մասին ՀՀ օրենքի բացատրագրում (առանձին հավելվածի ձևով): Այն ներկայացված է նաև 2019 թ. պետական բյուջեի մասին օրենքի բացատրագրում (հավելված 14): Դրանում «հարկային ծախսերի» գնահատումը իրականացվել է տնտեսության մակրո մակարդակով և ըստ ոլորտների, հիմնականում ըստ երեք հարկատեսակների (ԱԱՀ, շահութահարկ, եկամտային հարկ):

 

 2019 թ. բյուջեի բացատրագրի նշված հաշվետվության մեթոդաբանությունը և հաշվարկները վկայում են, որ «հարկային ծախսերը» չեն հաշվարկվել առանձին կազմակերպությունների կտրվածքով (անգամ խոշոր հարկատուների մեկ կամ երկու տասնյակի շրջանակով): Մասնավորապես՝ չի գնահատվաում դրանց ֆիսկալ, տնտեսական և սոցիալական ազդեցությունը կամ էֆեկտը, այս պարագայում դժվար է գնահատական տալ դրանց հիմնավորվածությանն ու արդյունավետությանը: Հաշվետվությունում չեն համադրվում նույն նպատակի համար բյուջետային ուղղակի ծախսերի և «հարկային ծախսերի» կատարման հետևանքները, չի գնահատվում «հարկային ծախսերի» անուղղակի ազդեցությունը: Այդ պարագայում հաշվետվությունում ներկայացված ցուցանիշները բնականաբար որակվում են որպես ընդհանուր գնահատում՝ տնտեսության, ոլորտների կամ ճյուղերի մասշտաբով, և բացի այդ դրանք քանակապես չեն կարող գնահատվել որպես դրական, բացասական կամ չեզոք, հիմքում չունենալով ֆիսկալ, տնտեսական և սոցիալական ազդեցությունների գնահատումը:

 

ՀՀ-ում «հարկային ծախսերի» գնահատման օրենսդրական հիմքերը ընդունված չեն: Ֆինանսների նախարության կոմից իրականացվող «հարկային ծախսերի» գնահատումը չի կատարվում օրենսդրական հիմքով և չունի  հաստատված կանոնակարգեր ու աշխատանքային ընթացակարգեր: Նման իրավիճակը բնութագրական է նաև շատ անցումային և զարգացող երկրներին, սակայն դա չի կարող արդարացում հանդիսանալ համարժեք քայլեր չձեռնարկելու համար:

 

 2019 թ. բյուջեի բացատրագրի հավելվածում նված է, որ «հարկային ծախսերի» որոշման համար հաշվի է առնվել հենա­նի­շա­յին հարկ կատեգորիան, որը իրենից ներկայացնում է հարկերի այն հան­րա­գու­մարը, որը կվճար­վեր պետական բյուջե տնտեսության մեջ ձևավորվող ողջ հարկման բազան հար­կելու պարա­գայում: Այս առումով «հարկային ծախսերը» որոշվել են որպես «հենանիշային հարկերի» և փաստացի պետական բյուջե վճարվող հարկերի տարբերություն (նման մոտեցումը կիրառվում է միջազգային պրակ­տի­կա­յում, որը շատ ընդհանրական է): Նշվում է, որ գնահատվել են ԱԱՀ-ին, շահութահարկին և եկա­մտա­յին հարկին վերա­բե­­րող հիմնական հարկային արտոնությունների ու ավե­լացված արժեքի հարկի չհարկվող շեմի կիրառության հետևան­քով պետական բյուջե չգանձ­­վող (պակաս գանձ­վող) հար­կային եկամուտները:

 

Բյուջեի բացատրագրի հավելվածում գնահատման արդյունքների համաձայն, 2019 թ. «հարկային ծախսերի» տարեկան մեծությունը կազմել է 442,262 մլն. դրամ (ընդ որում 2018 թ. այն կազմել էր 395,490 մլն. դրամ), որից ավելացված արժեքի հարկի գծով՝ 348,473 մլն. դրամ, շահութահարկի գծով՝ 19,928 մլն. դրամ, եկամտային հարկի գծով՝ 73,860 մլն. դրամ: Համաձայն ներկայացված մեթոդաբանության 2019 թ. համար ստացված արդյունքները հիմնված են 2017 թ. բազայի վրա: 2019 թ. ընդհանուր «հարկային ծախսերը» (442,262 մլն. դրամ) նույն տարում կանխատեսված հարկային եկամուտների և ՀՆԱ-ի նկատմամբ կազմել են համապատասխանաբար` 31.5 և 6.5 տոկոս: 2019թ. «հարկային ծախսերի» տարեկան գնահատվող մեծությունը 2018 թ. նկատմամբ ավելացել է 11 տոկոսով, իսկ 2015 թ. նկատմամբ 30 տոկոսով, նման տեմպերով աղավաղվում է հարկային դաշտը, որին չի տրվում համարժեք որակական գնահատական: Առավել խոսուն է այն, որ 2018 թ. հարկեր/ՀՆԱ հարաբերակցությունը կազմել է 20.6 տոկոս, իսկ նույն 2018 թ. «հարկային ծախսեր»/ՀՆԱ-ի հարաբերակցությունը՝ 6.5 տոկոս (գնահատվող «հարկային ծախսերը»): Առավել խոսուն է այն, որ 2018 թ. հարկեր/ՀՆԱ հարաբերակցությունը կազմել է 20.6 տոկոս, իսկ նույն 2018 թ. «հարկային ծախսեր»/ՀՆԱ-ի հարաբերակցությունը՝ 6.5 տոկոս (գնահատվող «հարկային ծախսերը»):  

Ավելացված արժեքի հարկի գծով հարկային ծախսերի մեծությունը ներկայացված է նաև ըստ տնտեսության տար­բեր ոլորտների: ԱԱՀ-ի գնահատականում ներառված է նաև ԱԱՀ-ի շեմի կիրառության հետևան­քով ԱԱՀ-ի գծով հարկային եկամուտների հաշվարկային կորուստը, որը կազմում է 21,329 մլն. դրամ: 2019 թ. ԱԱՀ-ի գծով գնահատված «հարկային ծախսերը» կազմել են 348,473 մլն. դրամ կամ դրանց ընդհանուր գնահատված գումարի շուրջ 78,5 տոկոսը, իսկ 17,0 տոկոսը բաժին է ընկել եկամտային հարկին և 4,5 տոկոսը շահութահարկին:

 

Նկատենք, որ նշված հաշվետվությունը ներկայացված ցուցանիշների վերաբերյալ որակական գնահատական չի տալիս, մասնավորապես՝ պարզ չէ ինչքանով են հիմնավորված 2019 թ. համար հարկային եկամուտների նկատմամբ 31.5 տոկոս «հարկային ծախսերի» և ԱԱՀ-ի գծով գնահատված հարկային ծախսերի (ամենա մեծ տեսակակար կշռի) մեծությունները: Խնդիրը նրանում է, որ «հարկային ծախսերի» հաշվարկի կիրառվող մեթոդաբանությամբ օբյեկտիվորեն չի կարող որակական գնահատական տրվել դրանց հիմնավորվածությանը: Նման գնահատման համար հարկ կլինի, գոյություն ունեցող ալգորիթմներով, ձեռնարկությունների մակարդակով հաշվարկել «հարկային ծախսերի»՝ ֆիսկալ, տնտեսական, սոցիալական, ինչպես նաև էկոլոգիական արդյունքները և դրանց ինտեգրալ արդյունքը՝ բացարձակ և հարաբերական մեծություններով:

 

Նման որակական գնահատման արդյունքում, ինչպես վերը նշվեց, չհիմնավորված հարկային ՆՌ և ԱԱ-ների չեղարկումով պետական բյուջեն առավել համեստ և պահպանողական գնահատումներով կարող է լրացուցիչ տարեկան ստանալ շուրջ 125 - 210 մլրդ դրամ հավելյալ հարկային եկամուտներ, որը համադրելի է 2019 թ. պետական բյուջեի հարկային եկամուտների 9 – 15 տոկոսին: Եվ միայն այդ գործոնի, այն է՝ չհիմնավորված ՆՌ և ԱԱ-ների չեղարկումով հնարավոր կլինի հարկային եկամուտներ/ՀՆԱ հարաբերակցությունը 20,6 տոկոսից (2018 թ.)  բարձրացնել մինչև 23,5 մակարդակի և ավելի:

 

 Առավել կարևորը այն է, որ դա կբերի ներդրումների ավելացմանը՝ ներքիին և ՕՈՒՆ, ելնելով նրանից, որ կոնկրետ հաշվարկներով չհիմնավորված տարաբնույթ հարկային ՆՌ և ԱԱ-ները  խեղաթյուրում են հարկման սկզբունքները՝ չեզոքությունը, արդարությունը, հավասարությունը,  խտրականության բացառումը և արդյունավետությունը: Մեծ հաշվով դրանք վատթարացնում են տնտեսական միջավայրի բնութագրիչները, տնտեսության մրցունակությունը և տնտեսվարողների մոտ առաջացնում են պետությունից հարկային արտոնություններ (ինչ գնով էլ լինի) և այլ տարաբնույթ սուբսիդավորումներ ձեռքբերելու մղումը: Ի դեպ, համաձայն ԱՀԿ-ի «Սուբսիդավորման և փոխհատուցման միջոցառումների մասին համաձայնագրի» (WTO «Aagreement on subsidies and countervailing measures») հարկային արտոնությունները ևս դիտվում են սուբսիդավորում և անհարկի պրոոտեկցիոնիզմ: Իսկ առանց այդ հարկային ՆՌ և ԱԱ-ների և այլ սուբսիդավորումների գործող և սկսնակ տնտեսվարողները ՀՀ-ում շատ դժվար են ակտիվություն ցուցաբերում:

 

Նման իրավիճակը կարելի է համեմատել դոպինգին (արհետական խթանչներին) վարժեցված սպորտսմենների վարքագծի հետ: Այս դեպքում կարող ենք փորձել էքսպերատյին գնահատակ տալ տնտեսական ակտիվությունից զերծ մնացող և ներդրումներ մոտիվացիա չունեցող ՀՀ-ում պոտենցիալ ներդրողների գումարային հնարավոր ներդրումների մեծությունը (այն էքսպերտային գնահատմամբ կլինի զգալի): Նման գնահատումը պահանջում է որոշակի մեթեդաբանության ու գործիքակազմի կիրառում ուստի դա առանձին հետազոտության խնդիր է:

 

Ելնելով վերը նշվածից անհրաժեշտ է օրենսդրությամբ սահմանել պահանջ բոլոր գործող ՆՌ և ԱԱ–ները մակրո մակարդակում՝ տնտեսություն, ճյուղ կամ ոլորտ գնահատել ըստ վերը նշված չորս խմբերի՝ 1) հաշվառման ահնհարինության կամ հարկային պարտավորությունների ճշտության ապահավովման անհնարինության, 2) գործարար և ներդրումային միջավայրը բարելավման, տնտեսական ակտիվության բարձրացման, 3) ոլորտային առաջնահերթությունների, 4) սոցիալական խնդիրների լուծման նպատակով: Ներկայումս նման խմբավորմամբ «հարկային ծախսերի» գնահատում չի իրականացվում:

 

Հարկային ՆՌ և ԱԱ-ները կիրառման ռազմավարությունը պետք է ելնի հարկային քաղաքականության հիմնական սկզբունքներից: Նախևառաջ դա հարկային չեզոքության սկզբունքն է՝ տնտեսական գործակալների որոշումների վերաբերյալ: Չեզոքության պահպանումը տնտեսական աղավաղումներից խուսափելու, հարկային վարչարարության պարզեցման, օրենսդրության և իրավական նորմերի պահպանման երաշխիքն ու, ընդհանուր առմամբ, հասարարական բարիքների կորուստներից խուսափելու հնարավորությունն է:

 

Տնտեսության մակրո մակարդակով գնահատումը պետք է զուգորդվի դրա ածանցվող ազդեցության գնահատմամբ՝ տնտեսական ակտիվության, գործարար ու ներդրումային գրավչության, տնտեսվարողների մրցունակության, տնտեսական մրցակցության, գնաճային ճնշումների, ընդհանոր սոցիալ-տնտեսական վիճակի և այլ ցուցիչների առումով:

 

Կոնկրետ ձեռնարկությունների կամ միկրո մակարդակում հարկային ՆՌ և ԱԱ-ների  տրամադրմանը պետք է նախորդի դրա արդյունքում բոլոր դրա­կան ու բացասական ազդեցությունները, այն է՝ ֆիսկալ, տնտեսական, սոցիալական ու նաև էկոլոգիական էֆեկտների գնահատումը, դուրս գալով նաև չորս բաղադրիչների ինտեգրալ ցուցանիշին:

 

Ելնելով վերոհշյալից առաջարկվում է ՀՀ 2020 թ. և հետագա տարիների համար պետական բյուջեի կազմման ընթացքում հաշվարկել և ՀՀ Ազգային ժողով ներկայացնել բյուջեի եկամտային մասում նախկինում կիրառված և նոր առաջարկվող հարկային ՆՌ և ԱԱ-ների գնահատումը, այն իրականացնելով. 1) տնտեսության մակրո և ոլորտների կամ ճյուղերի մակարդակով, 2) ըստ խոշոր առանձին կազմակերպությունների, հարկային ՆՌ և ԱԱ-ների՝  ֆիսկալ, տնտեսական, սոցիալական և անհրաժեշտության դեպքում նաև էկոլոգիական ազդեցությունների, ինչպես նաև դրանց ինտեգրալ ցուցանիշով: Հարկային արտոնություններ ստացած կազմակերպությունները շրջանակը հնարավոր է ընդլայնել աստիճանաբար, սկսելով խոշոր հարկատուների առաջին մի քանի տասնյակից: Խնդիրը պահանջում է հրատապ օրենսդրական և գործնական կիրառական լուծումների ապահովում:

 

Վերը նշվածի իրագործումը պահանջում է, որպեսզի «հարկային ծախսեր» կատեգորիան ամրագրվի «ՀՀ բյուջետային համակարգի մասին» ՀՀ օրենքում և «հարկային ծախսերի» գնահատման պահանջը ըստ դրանց ստացած կազմակերպությունների ու ոլորտների սահմանվի օրենսդրությամբ՝ դրա համապատասխան գործիքակազմով, մեթոդաբանությամբ և հաշվետվությունների ձևաչափով: Արդյունքում կառավարությունը կկարողանա էապես բարձրացնել պետական նպատակային ծախսային ծրագրերի ֆինանսավորումը:  Այն գոր­ծադիր ու օրենսդիր իշխանության համար հիմք կհանդիսանա արդյունավետ հարկային քաղաքականության վարման, բյուջեի ֆիսկալ եկամուտների համախմբան, հարկեր/ՀՆԱ հարաբերակցության բարձրացման, հարկման արդարության սկզբունքի ամրապնդման, հարկման խտրականությունների սահամանափակման և պետա­­կան բյուջեի հարկային եկամուտների արդարացի վերաբաշխումն ապա­հովելու համար:

 

Օրենսդրական առաջարկվող լուծումները արդյունավետ լծակներ կհանդիսանան Ազգային ժողովի, մասնավորապես՝ Ֆինանսվարկային և բյուջետային հարցերի մշտական հանձանաժողովի, ԱԺ Բյուջետային գրասենյակի, ինչպես նաև ՀՀ Հաշվեքննիչ պալատի համար իրենց գործառույթների՝ հանրային ֆինանսների, պետական բյուջեի միջոցների օրինականության և արդյունավետության գնահատման, մոնիթորինգի և վերահսկողության գործառույթների արդյունավետ  իրականացման համար:

 

Հարկային ՆՌ և ԱԱ-ների մեր կողմից առաջարկվող մոտեցումներով համարժեք գնահատումը հնարավորություն կտա բարձրացնել ֆինանսական ռեսուրս­ների կենտրոնացման աստիճանը և պետության սահմանափակ ֆինանսական միջոցները առավել նպատակա­յին, հասցեական և արդյունավետ օգտագործել պետության գերակա ծրագրերի և խնդիրների իրականացնման համար, և ի վերջո, բարձրացնել պետության կարևոր գործառույթի, այն է՝ եկա­մուտ­ների վերաբաշխման արդյունավետությունը: Ամենակարևորը, որ չհիմնավորված հարկային ՆՌ և ԱԱ-ների վերացումը հնարավորություն կտա վերականգնել հարկման արդարությունը, տնտեսության առկա խեղաթյուրումները և մրցունակությունը:

 

 

ԱՐԱ ՔԱՌՅԱՆ

տ. գ. թ., ԵՊՀ դոցենտ,  «Լոգիկա» գործարար և ֆինանսատնտեսական

 անկախ հետազոտությունների կենտրոն ՀԿ-ի նախագահ