Հանքարդյունաբերությունը` <մուկն ու կատու> խճճված խաղ

Արմինֆո. <Ասեք մարդկանց ճշմարտությունը, և երկիրն անվտանգ կլինի>. Աբրահամ Լինքոլնի այս խոսքերն, ինչպես երբևէ, արդիական են հետհեղափոխական Հայաստանի համար։ Երկրում քաղաքական և տնտեսական <աղբի> այնպիսի կույտեր են գոյացել, որ այն մաքրողները, ամենայն հավանականությամբ, չհասցնելով սեփական խոստումների ու նույնիսկ մտքերի հետևից, սկսում են իրենք երես թեքել գարշահոտությունից։ Ինչին դիպչում ես, փլուզվում է և սպառնում է փլուզել քառորդ դար կառուցված, ինչպես պարզվեց, ոչ արդյունավետ սոցիալ-տնտեսական կառուցվածքը։

Շահերի հավասարակշռություն

Հստակություն պահանջող ամենահրատապ խնդիրներից մեկը, ինչպես և սպասվում էր, մեր երկրի հանքարդյունաբերությունն է ՝ իր սոցիալ-էկոլոգիական ծանր բեռով, բայց հենց այդ հումքային ոլորտն <ամենահամեղ պատառն> էր նախկին իշխանական էլիտայի համար։ Այդ իսկ պատճառով, փորձելով լուծել վերջինիս խնդիրները ոչ թե այդ ինդուստրիայի արդյունավետության, որպես այդպիսին, այլ հասարակական բարոյականության և պետական շահերի տեսանկյունից՝ տնտեսության այս ոլորտն այսօր կորցնում է իր նախկին թվացյալ կայունությունը և սպառնում է դառնալ նոր իշխանության <աքիլեսյան գարշապարը>։  Այդ պատճառով, զգալով կառուցվածքի փլուզման և շահերի հավասարակշռությունն ու սոցիալական կոնսենսուսը պահպանելու համար հնարավոր բացասական հետևանքների ողջ վտանգը՝ իշխանությունը դեռևս ձգձգում է որոշումները ՝ վատ պատկերացնելով այդ լուծումների ուղիները։

Այդ պատճառով էլ հեղափոխական վարչապետը, կարծես պրոֆիլակտիկայի համար, բնակչությանը բազմիցս զգուշացրել է, որ երկիրը չի գնալու հանքարդյունաբերության ոլորտի հետագա զարգացման ճանապարհով՝ միաժամանակ շատ լավ հասկանալով և բնակչությանը նախազգուշացնելով տասնամյակներ շարունակ բնապահպանական չլուծված խնդիրներ կուտակած՝ արդեն իսկ գործող նախագծերի փակման դեպքում հնարավոր հսկայական տնտեսական և վարկանիշային-ներդրումային կորուստների մասին:

Ամուլսարի ծուղակ

Որպես այս թեմայով հասարակական բանավեճի արդյունք՝ առաջին զոհը Ամուլսարի ոսկեբեր հանքավայրը դարձավ, քանի որ գտնվում էր կառուցման փուլում, և հանքաքարի արդյունահանումը դեռ չէր սկսվել: Պետք է արժանին մատուցել Փաշինյանին, ով, փաստորեն, արեց իրենից կախված ամեն ինչ, որ մի կողմից պահի ցանկացած իրապես ժողովրդավարական հասարակության համար հանրային շահերի հավասարակշռությունը, իսկ մյուս կողմից՝ փորձելով պարզերես դուրս գալ համաշխարհային ներդրումային հանրության առաջ, որը, դատելով միաձայն նախագծի օգտին հանդես եկող օտարերկրյա դիվանագիտական ներկայացուցչությունների ակտիվությունից, լրջորեն մտահոգվել են նախագծի փակման հեռանկարից, ինչը կհանգեցներ հսկայական ռեսուրսների կորստի, որոնք գեներացվում են արևմտյան, և ոչ միայն, երկրների հասարակ քաղաքացիներ ու թոշակառուների կողմից:

Չէ որ քաջ հայտնի է, որ Ամուլսարի հանքի շահագործումը խոշոր արդյունաբերական ծրագրի՝ ոչ պակաս խոշոր, լավ մտածված ֆինանսական, կարելի է ասել, լեռնահանքային վենչուրային նախագծի հետ հաջող զուգակցման վառ օրինակ է։ Ունենալով միայն շահագործման լիցենզիա՝ նախագծի հեղինակներին հաջողվել է Վերակառուցման և զարգացման եվրոպական բանկի և Միջազգային ֆինանսական կորպորացիայի աննշան աջակցության միջոցով ծրագրի մեջ ներգրավել արեւմտյան ներդրումային եւ կենսաթոշակային ֆոնդերի հարյուր միլիոնավոր դոլարներ, որոնք վստահել են դրան։ Նախագծի փակումը շատ աննախանձելի դրության մեջ կդներ Հայաստանին աշխարհի ներդրումային քարտեզի վրա։ Իսկ դա վտարյալ երկիր դառնալու ուղիղ ճանապարհ է։

Խորամուխ չլինելով մասնագիտական վեճերի մեջ, թե արդյոք Ամուլսարի նախագիծը կարող է վտանգ ներկայացնել տարածաշրջանի էկոլոգիայի համար (դրա համար կան մասնագիտական որակավորում ունեցող բնապահպան գիտնականներ, փորձագետներ և ճարտարագետներ, ովքեր մինչ օրս ոչ մի կերպ պատրաստ չեն դադարեցնել իրենց կոշտ պայքարը և սուրը պատյանը դնել), ասենք, որ հանքարդյունաբերության պատմությունը գիտի բազմաթիվ նախագծեր՝ ինչպես անհաջող տեխնոլոգիական և էկոլոգիական տեսանկյունից, այնպես էլ ավելի քան հաջող: Նման նախագծերի որակն ամբողջությամբ կախված է եղել երկրի զարգացման մակարդակից, ընդ որում ՝ ոչ այնքան տնտեսական, որքան սոցիալ-քաղաքական, այսինքն ՝ հասարակական զսպումների ու հակակշիռների իրապես աշխատող սկզբունքների վրա հիմնված երկրի զարգացումից։ Հասարակության հենց այս մոդելն է հեղափոխական վարչապետը համարում ներառական, և հենց դա կարող է  երկրում պահպանել հասարակական կոնսենսուսը՝ չնայած այն բանին, որ <ամուլսարի> խնդիրը <քաղտեխնոլոգների> ձեռքում սկսել է վերածվել, այսպես կոչված, <սպիտակների և սևերի> միջև տեղեկատվական պատերազմի <ակտուալ թեմայի>։

Սա վառ օրինակ է այն բանի, թե ինչպես պետությունը կարող է իր առջև ծառացած բնապահպանական մարտահրավերները վերածել հնարավորությունների, և դրան  ծառայեցնել զարգացած երկրներում գործող հանքարդյունաբերական ընկերություններին: Աշխարհի առավել զարգացած լեռնահանքային արդյունաբերությամբ երկրների հնգյակում են այնպիսի ժողովրդավարական երկրներ, ինչպես՝ Կանադան, ԱՄՆ-ը, Հարավային Աֆրիկան, Ավստրալիան։ Ընդ որում՝ ոլորտի դերն այդ երկրների տնտեսության մեջ վերջին 10-15 տարիներին էապես աճել է։ Պատճառն աճի պահանջարկն է, առաջին հերթին՝ Չինաստանում։ Նավթագազային հանքավայրերի շատ ակտիվ շահագործում է իրականացվում Հոլանդիայում և, իհարկե, Նորվեգիայում։ Խոսելով էկոլոգիական մարտահրավերների և հանքարդյունաբերության ոլորտից  անմիջական օգուտի հաջող համակցման մասին՝ բավական է հիշել Ավստրիայի մայրաքաղաքի հենց կենտրոնում գտնվող եզակի աղբամշակման գործարանի մասին: Սա ճարտարապետա-տեխնոլոգիական ֆենոմեն է՝ վնասակար արտադրության, բնապահպանական արգելքների և ճարտարապետական գլուխգործոցի հիպերբոլիկ զուգակցման իրական չափանիշ։

Արդյո՞ք այդ ժողովրդավարական երկրները պահպանում են անհրաժեշտ բնապահպանական չափանիշները։ Անշուշտ՝ այո։ Պատճառը, ամենայն հավանականությամբ, հավասարակշռված մոտեցումն է՝ հիմնված պետական կոշտ վերահսկողության և հասարակական կոնսենսուսի առկայության վրա: Հենց այն, ինչով, հավանաբար, պետք է առաջնորդվենք նաև մենք այսօր, երբ խոսքը վերաբերում է այդ կոնսենսուսին հասնելու համար ոսկե միջինի ընտրության մասին ՝ թույլ չտալով մեզ հայտվել չգրված համաշխարհային կանոններով թելադրվող ծուղակում։

Թեղուտի սինդրոմ

Թեղուտի խնդիրը, թերևս, ամենավերջինը չէ Հայաստանի բազմաթիվ  բնապահպանական խնդիրների շարքում։ Թեղուտի համար պայքարը, կարծես թե, վաղուց ավարտվել է, հանքի շահագործումն ապահովում էր հազարավոր աշխատատեղեր երկրի հյուսիսում և զգալի ուղղակի օգուտ բերում՝ տնտեսական աճ և արտաքին առևտրային հաշվի ինչ-որ հավասարակշռություն ապահովելու համար։ 

Լեռնահանքային հումքի արտահանման վիճակից տնտեսության շարունակվող կախվածության մասին են վկայում միջազգային կազմակերպությունների վերջին հաշվետվությունները: Այսպես՝ Եվրասիական զարգացման բանկը վերջերս իր հաշվետվություններից մեկում ընդգծել է, որ Հայաստանի տնտեսությունն աճում է բարձր տեմպերով, և  տնտեսական ակտիվության ցուցանիշը 2019 թվականի օգոստոսին ավելացել է տարեկան կտրվածքով 7,6 տոկոսով (2019 թվականի հունվար-օգոստոսին ՝ տարեկան +7,0 տոկոս): Ընդ որում՝ բանկի տվյալներով, արդյունաբերական արտադրությունն աճել է տարեկան կտրվածքով 16,8 տոկոսով և հենց օգտակար հանածոների արդյունահանման ծավալների 55,0 տոկոսով աճի ֆոնին, որը մեծապես բացատրվում է Թեղուտի լեռնահարստացուցիչ կոմբինատի աշխատանքի վերսկսմամբ: Այնպես որ՝ շարունակվող ծայրահեղ կախվածությունը, ինչպես ասում են, ակնհայտ է ։ 

Բայց դա ոչ միայն կախվածություն է, այլև՝ մարտահրավեր։ Ընդ որում, ամենայն հավանականությամբ, մարտահրավեր, որը, ինչպես և Ամուլսարի դեպքում, պարզապես պետք է դարձնել առավելություն ՝ նոր իշխանության նոր բանաձևի համաձայն հասարակական կոնսենսուսի հիման վրա։

Բայց այս դեպքում, նոր իշխանությունը, չգիտես ինչու, սկսել է հետ կանգնել իր հիմնական սկզբունքներից։ Հանքարդյունաբերությունում տիրող իրավիճակին գոնե երբեմն հետևող մեկը, այդ թվում՝ բնապահպանական անվտանգության ապահովման տեսանկյունից, այսօր հարց է տալիս, թե ինչու է հեղափոխական վարչապետը ոչ խնդրահարույց համարում  նախագծի իրականացումը, որը 2017 թ.-ին կասեցվել էր՝  բնապահպանական լուրջ մարտահրավերների առկայության պատճառով, որոնք հաստատվել են Թեղուտում աշխատող միջազգային հեղինակավոր փորձագետների կողմից: Ռուսական խոշոր վարկատուի կողմից կայուն ֆինանսավորվող նախագիծը ստիպված կասեցվեց՝ մեկ այլ, արդեն արևմտյան վարկատուի հրաժարվելու պատճառով, որը դրանում լուրջ ճեղքեր է  նկատում, ընդ որում ՝ բառիս բուն և փոխաբերական իմաստով: Խոսքը պոչամբարի պատվարի մասին էր, որը, ինչպես օբյեկտիվ, այնպես էլ տեխնոլոգիական պատճառներով, սկսեց ներսից փլուզվել։  Ընդ որում, այն ժամանակ հանքը շահագործող <Վալլեքս> ընկերությունը հայտարարեց, որ հանքաքարի արտադրության դադարեցման պատճառը ընթացիկ վերանորոգման անհրաժեշտությունն է, իսկ երկու ամիս անց ստիպված էր արդեն ասել ողջ ճշմարտությունը, որ պոչամբարը խնդրահարույց է, և աշխատանքի ընդհատումը երկարատեւ կլինի: Այսինքն ՝ խոսքը անհետաձգելի սուր խնդրի շուտափույթ լուծման անհրաժեշտության մասին էր։ Ընկերությունում պատասխան ստանալու փորձերը, թե ինչու խնդիրը չգտավ իր լուծումը, այն է ՝ ինչու չի հիմնանորոգվել և ամրացվել պատվարը կամ ինչու տեղ չգտնվեց Թեղուտի համար նոր <թափոնավայր> կառուցելու համար, չհաջողվեց՝ չնայած հասկանալի է, որ ընկերությունը, որը դադարել էր եկամուտ ստանալ, դժվար թե կարողանար ինչ-որ լուրջ բան անել։

Այսպես թե այնպես, խնդիրը լուծված չէ, բայց նոր շահագործողն արդեն վերսկսել է հանքի աշխատանքը։  Այս պատմության մեջ ամենատարօրինակն այն է, որ Թեղուտի անվտանգության մասին Փաշինյանի խոսքերը ոչ մի կերպ չեն համընկնում իր իսկ Կառավարության նախարարի խոսքերի հետ ։  Զանգեզուրի պղնձամոլիբդենային կոմբինատում տեղի ունեցած Էկոլոգիական վթարից հետո նա այդպես էլ չկարողացավ հստակ պատասխանել այն հարցին, թե որքանով է անվտանգ Թեղուտի հանքը և արդյոք այն ապահովագրված է էկոլոգիական աղետից: Թեղուտի հարցով փորձագիտական խմբի ղեկավարներից մեկի ՝ <Հետք>-ի մեր գործընկերներին տված հարցազրույցի համաձայն ՝ Թեղուտի ամբարտակը կարող է փլուզվել և իրենից ներկայացնում է բավականին ռիսկային օբյեկտ։  Նա նույնիսկ վկայակոչում է Բրազիլիայի դառը փորձը, որտեղ Բրումադինիու քաղաքի մոտակայքում երկաթի հանքաքարի արդյունահանումից միլիոնավոր տոննա թափոնների հոսքը ողողել է ճանապարհներ, անտառներ և շենքեր, խլել հարյուրավոր մարդկանց կյանքեր։  Հետո  արդեն սկսել են փնտրել մեղավորներին, թեև հասկանալի է, որ խնդրի հիմքը ոչ թե ներառական, այլ ավելի շուտ այդ երկրի հասարակական-տնտեսական կառուցվածքի խիստ էքստրաակտիվ մոդելի մեջ էր, որտեղ միջազգային ստանդարտները, ինչպես և մինչև վերջերս մեզ մոտ, զուտ թղթային բնույթ էին կրում, իսկ գործնականում ամեն բան, այդ թվում՝ հասարակության շահերը ստորադասվում էին բացառապես ձերդ մեծություն ՇԱՀՈՒՅԹ-ին։ Այդ պատճառով Թեղուտի խնդիրը ևս նոր իշխանության սոցիալ-տնտեսական բլոկի կարևորագույն փորձությունն է մնում։ 

Զանգեզուրի <կատու>

Զանգեզուրի պղնձամոլիբդենային կոմբինատը, ինչպես խորհրդային, այնպես էլ ներկա ժամանակներում, շարունակում է մնալ հայկական արդյունաբերության առաջատարներից մեկը։ Բայց  այն <պարկի մեջ կատու> է, ընդ որում ՝ <ոսկե>, և պարկին հասանելիությունն ի սկզբանե վերապահված էր բացառապես երկրի քաղաքական վերնախավին։ Այն միշտ, ամեն հարմար առիթի դեպքում, ձեռքը մտցրել է այնտեղ ՝ ռեսուրսներ ստանալով տարբեր, հիմնականում անձնական, երբեմն էլ պետական հրատապ խնդիրների լուծման համար։

Այդ իսկ պատճառով Զանգեզուրի պղնձամոլիբդենային կոմբինատի  կապիտալի կառուցվածքը՝ ընդհուպ ԶՊՄԿ-ի բաժնետոմսերի հիմնական սեփականատերերի հետ անմիջականորեն փոխկապակցված անձինք և ընկերությունները, միայն անվանապես է թափանցիկ, դրա վերջնական շահառուների մասին տեղեկություններ չկան: Վերջերս մամուլում տեղեկություն էր տարածվել <թավշյա հեղափոխությունից> հետո հրաժարական տված ՀՀ երրորդ նախագահ Սերժ Սարգսյանի ընտանիքի անդամների կողմից շահերի առկայության մասին։  Հայաստանի մի շարք խորհրդարանականներ դիմել են համապատասխան մարմիններին ՝ պահանջելով հետաքննություն սկսել այն փաստի առնչությամբ, որ ընկերության բազմամիլիոնանոց ակտիվներին փաստացի տիրապետում են բավականին համեստ անձինք, որոնք հատկապես մոտ են կանգնած նախկին նախագահի ընտանիքին: Տեսնենք՝ կարձագանքե՞ն արդյոք իրավապահները պատգամավորների կոչերին, չէ որ խոսքը շատ մեծ ակտիվների մասին է։ Ի դեպ, վերջերս ընկերությունը թողարկել է պարտատոմսեր, որոնք պետք է համալրեին ընկերության ակտիվներն ավելի քան 50 մլն դոլարով։ Արդյո՞ք դրանք ուղղված են լինելու բնապահպանական նպատակներին , թե կուղղվեն բացառապես նախկին պարտքերի վերաֆինանսավորմանը։

ԶՊՄԿ-ի կապիտալի կառուցվածքի, դրա  հետ փոխկապակցված անձանց, ընկերությունների, շահերի, անհասկանալի պատմությունների, մեծ ու փոքր էկոլոգիական <անախորժությունների> չափազանց խճճված սխեման վկայում է այդ ոսկե պարկը բացելու, այն ստվերից հանելու և հրապարակային դարձնելու անհրաժեշտության մասին:  Դրա համար, թերևս, լավագույն սխեման կդառնա <Նոր Հայաստանի> կողմից հրապարակային բորսայական վաճառքի նպատակով ընկերության բաժնետոմսերի լրացուցիչ թողարկումը պարտադիր կազմակերպելու ուղիների որոնումը, խիստ սահմանափակող պայմաններում, որոնք անհնար կդարձնեն կրկին նախկինների, և, ինչ  իմանաս, նոր ազգականների ձեռքում կենտրոնացման համար։  ԶՊՄԿ – ն այսօր լավագույն հարթակն է կապիտալի հանրային շուկայի զարգացման համապետական նախագծի գործարկման համար, որին երբեք չի փոխարինի ոչ մի, այսպես կոչված, Արդյունահանող ճյուղերի թափանցիկության նախաձեռնություն (EITI), որի անդամ է դարձել Հայաստանը, և որի արդյունավետությունն առայժմ <զրոյի> է հավասար:

Ծուղակ իշխանության համար

Այս հանքարդյունաբերական ծուղակից պատվով դուրս գալ հնարավոր է միայն հզոր, անսասան քաղաքական կամքի առկայության դեպքում, որը կարող է իրավիճակը շրջել կայուն, ինչպես այսօր ընդունված է ասել ՝ ներառական զարգացման ուղղությամբ։ Դեռ ուշ չէ, բայց հանքարդյունաբերության ոլորտում բազմաթիվ ռիսկերի հետ կապված հարցերը հետաձգելը պարզապես վտանգավոր է։  Մյուս կողմից ՝ կտրել դրանք <գորդյան հանգույցի> սկզբունքով, դուրս մղել ներդրողներին, որոնք ամենևին մեղավոր չեն, որ նախկին իշխանություններից գործելու ջերմոցային պայմաններ են ստացել՝ <ոչ գեղեցիկ աչքերի համար>, ոչ պակաս վտանգավոր ու ոչ խելամիտ կլինի։  Բայց դա դեռ չի նշանակում, որ այս բարձր եկամտաբեր ոլորտում, որի վրա դեռևս հենվում է երկրի տնտեսական և արտահանման ներուժի զգալի ծավալը, պետք է շարունակել <մուկն ու կատու> խաղալ։

Արդեն Ժամանակն է անցնել ոլորտի կարգավորման փուլային կոշտ միջոցների, այդ թվում ՝ հանրային մասնավորեցման մեխանիզմների միջոցով, որպեսզի ներդրողները, գնահատելով սեփական շահերն ու ռիսկերը, ի դեմս  պետության տեսնեն գործընկեր, որը կարող է պատժել և խրախուսել։