Ուրբաթ, 28 Փետրվարի 2020 12:03

Արմինֆո. Զարգացած երկրներում արժեթղթերի շուկայի գործիքակազմով իրականացվում է տնտեսական գործունեության ֆինանսավորման զգալի մասը՝ հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ վերջինս բանկային համակարգի նկատմամբ միջոցների ներգավման ավելի էժան աղբյուր է դիտարկվում։ Արժեթղթերի շուկան, հանդիսանալով ֆինանսական կամ կապիտալի շուկայի կարևորագույն հատվածներից մեկը, շարունակում է թերզարգացած մնալ Հայաստանում։ Երկրի տնտեսության համար կապիտալի վերաբախշման մեխանիզմներն առայժմ արդյունավետ չեն գործում։

Համաձայն Արժույթի Միջազգային Հիմնադրամի (ԱՄՀ) հետ անցյալ տարի ձեռք բերված համաձայնության, ս․թ․ մարտի  վերջին ՀՀ Կենտրոնական բանկը պետք ավարտին հասցնի կապիտալի շուկաների զարգացման ռազմավարության նախագիծը։

Ակնհայտ է, որ Հայաստանի տնտեսության զարգացման համար ներկայումս առավել կարևոր է նպաստել այնպիսի արժեթղթերի շրջանառությանը, որոնք դիտարկվում են որպես ներդրումային գործիքներ, այն է՝ պարտատոմսերը և բաժնետոմսերը։ Բաժնետոմսերի և պարտատոմսերի միջև սկզբունքային տարբերությունն այն է, որ ներդրողը, ձեռքբերելով բաժնետոմսը, դառնում է այն թողարկող ընկերության համասեփականատերը, իսկ գնելով պարտատոմս ներդրողը դառնում է վարկատու: Ի տարբերություն բաժնետոմսերի` պարտատոմսերն ունեն շրջանառության սահմանափակ ժամկետ, որը լրանալիս դրանք մարվում են:

ԱՄՀ վերջին զեկույցում(Country Report No. 19/397, Armenia : First Review under the Stand-By Arrangement, December 30, 2019) ասվում է, որ մշակվող ռազմավարությունը պետք է համալրվի բոլոր պատասխանատու կառույցների առաջարկներով, վերանայվեն համապատասխան իրավական, կառավարման և հարկային բաղադրիչները։ Անհրաժեշտ է համարվում այդ հարցերում նաև սերտ համակարգումը Կենտրոնական Բանկի ու Ֆինանսների նախարարության միջև։ Նշվում է, որ այդ երկու կառույցները արդեն բավականին աշխատանք են կատարել, մասնավորապես արտերկրի ներդրողներիհամար հարկային անբարենպաստ պայմանների վերացման հարցում։

Հավանաբար ռազմավարության մշակման ընթացքում հաշվի կառնվեն այլ երկրների փորձը, ձեռներեցների ու գիտնականների առաջարկությունները՝ նպատակ ունենալով հնարավորինս տեղայնացնել և համապատասխանեցնել Հայաստանի տնտեսավարման ավանդական մշակույթին, ինչպես նաև նոր զարգացումներին։ Այդ համատեքստում հարկ է կարևորել երկու հանգամանք կամ մրցակցային առավելություն, որ բնորոշ են ՀՀ տնտեսական միջավայրին և որոնք  հարկավոր ու հնարավոր է զարգացնել։

1. Succes story multipliers (հաջողված փորձի կրկնօրինակում). Հայաստանյան ձեռներեցներին բնորոշ է հետևել հաջողված կամ հեռանկարային թվացող բիզնես օրինակներին։ Մուլտիպլիկատիվ գործոնը վարակիչ է մասնավորապես փոքր և միջին ձեռներեցների շրջանակում, ինչպես ականատես ենք եղել Պռոշյանի ու Սարյանի անվան փողոցներում մեկ բիզնես գաղափարի շուրջ զարգացումներին, բենզա և գազալցակայանների ու դեղատների տարածմանը,  կամ, ընդամենը անցյալ տարի բոլորին համակածավտո մեքենաների զանգվածային ներկրմանը։ Հարկավոր է ռազմավարության մշակմանը զուգահեռ նախապատրաստել մի հաջողված օրինակի ձևավորում (success story), որը լոկոմոտիվի դեր կխաղա բնագավառի զարգացման համար։
2. Diaspora bonds (Սփյուռքի պարտատոմսեր) Սփյուռքի ներուժը սովորաբար դիտարկվում է որպես Հայաստանում ներդրումային, զարգացման կամ մարդասիրական ծրագրերի իրականացման հնարավորություն։ Միաժամանակ, ինքը սփյուռքը պարբերաբար կարիք է ունենում Հայաստանի աջակցությանը։ Խոսքը նրա մասին է, որ աշխարհում ընթացողբուռն զարգացումները, ինչպես նաև նոր ցնցումներն ու պատերազմական իրավիճակները փոխում են սփյուռքի աշխարհագրությունն ու ձևաչափը։ Որոշ դեպքերում նոր տնտեսական կամ քաղաքական զարգացումները լուրջ խնդիրներ են առաջացնում արտերկրում բնակվող հայերի համար։ Դիտարկենք մի քանի օրինակ, երբ մեր հայրենակիցները ունեն աջակցության կարիք, որը շահավետորեն կարող է անդրադառնալ նաև Հայաստանի տնտեսության համար։

• Այսպես օրինակ, 2002թ․եվրագոտում սկսեց շրջանառվել  իրական եվրոն։ Այդ երկրներում մեր հայրենակիցներից շատերն ունեին տեղական արժույթով ավելի գումարներ, քան իրենք կարող էին պաշտոնապես փոխել եվրոյի։ Եթե այդ ժամանակ իրենք հնարավորություն ունենային Հայաստանում գնել արժեթղթեր կամ այլ միջոցներով տեղափոխել ավելացված գումարները, դրանք դժվար կլիներ որակել որպես փողերի լվացում։
• Շատ ծանր իրավիճակում են հայտնվում մեր հայրենակիցները գտնվելով պատերազմական կամ ծայրահեղ վտանգավոր  գոտիներում։ Այդ երկրները լքելուց առաջ նրանք հնարավորություն են փնտրում ապահով տեղափոխելու իրենց գումարները։ Առավել դժվար է նման գործողություն կատարել Թուրքիայում բնակվող հայերի համար։ Նրանք պարբերաբար «սթրես թեստեր» են անցնում երկրի ներքին իրավիճակի ու ազգայնականների կողմից ֆիզիկական վտանգների պատճառով։ Ֆինանսական սահմանափակումները արտարժույթի գնման ու արտերկիր փոխանցման հարցում  պարբերաբար խստացվում են։ Այն մարդիկ, ովքեր  ուզում են տեղափոխվել արտերկիր, զրկված են իրենցունեցվածքն արտահանելու հնարավորությունից։

Այս բոլոր դեպքերում նրանց ՀՀ արժեթղթերի (պարտատոմսեր ու բաժնետոմսեր) գնման հնարավորություն ընձեռնելը չափազանց կարևոր դեր կարող է խաղալ թե որպես սփյուռքի մեր հայրենակիցներին գործնական աջակցության և  թե Հայաստան ներդրումային հոսքեր ապահովելումիջոց (անգամ եթե նրանց մի մասը որոշ ժամանակ անց կտեղափոխվի այլ երկիր)։

Բացի ավանդական արժեթղթերից, մի շարք երկրներ թողարկում են արտերկրում ապրող իրենց հայրենակիցների համար սփյուռքի արժեթղթեր՝ այսպես կոչվածDiaspora bonds։ Դրանց թվում են Հնդկաստանը, Եթովպիան, Կենիան, Նեպալը, Ֆիլիպինները, Իսրայելը, Նիգերիան, Սալվադորը, Շրի Լանկան և այլն։Երկրներ կան, որ դա անում են նպատակային՝ ինչ որ կոնկրետ բնագավառ զարգացնելու կամ ծրագիր իրականացնելու համար։ Որոշ երկրներ կազմակերպում են դրանց վաճառքը արտասահմանյան բանկերի միջոցով։

Մենք նման մի բան անում ենք «Հայաստան» հիմնադրամի կողմից կազմակերպվող հանգանակություններով, որոնք հիմնականում արտացոլում են մեր հայրենակիցների բարի կամքն ու բարեգործությունը։ Մինչ դեռ, Diaspora bonds տրամաբանությունը, բացի հայրենասիրական մղումներից ունի կոնկրետ ֆինանսական և տնտեսական բաղադրիչ: Այն կարող է նպաստել մեր հայրենակիցների գումարների ապահով և շահավետ տեղադրմանը, ինչպես նաև կապիտալի ներհոսքի ապահովմանը՝  Հայաստանի տնտեսության զարգացման համար։

 

Էդուարդ Փանոյան                                                                                      Տնտեսական գիտությունների թեկնածու