Փորձագետ. Հայաստանում լեռնահանքային արտադրության վերականգնման հարցն ավելի քան արդիական է դառնում

Արմինֆո. Հայաստանում լեռնահանքային արտադրության վերականգնման հարցը գնալով ավելի արդիական է դառնում՝ հումքի արտահանման քաղաքականությունից աստիճանաբար հրաժարվելու եւ երկրում լեռնահանքային հումքի խորը վերամշակման տեղայնացման անհրաժեշտության ֆոնին: Այդպիսի կարծիք է հայտնել Հայաստանի ճարտարագիտական համալսարանի լեռնամետալուրգիայի և քիմիական տեխնոլոգիաների ամբիոնի վարիչ, պրոֆեսոր Արմեն Հովհաննիսյանը։

Փորձագետի խոսքով՝ ոլորտում արտադրության ծավալը կազմում է ավելի քան 320 մլրդ դրամ (600 մլն դոլար) կամ ՀՆԱ-ի ավելի քան 4%-ը եւ երկրի արդյունաբերական արտադանքի ավելի քան 20%-ը: Բացի այդ, ոլորտում այսօր աշխատում է շուրջ 10 հազար մարդ, իսկ հաշվի առնելով մուլտպլիկատիվ էֆեկտը՝ դրա հետ կապված են երկրի շուրջ 40 հազար բնակիչների եկամուտները: Կարևոր է, որ նույնիսկ, չնայած տնտեսական բարդ պայմաններին, ընթացիկ տարվա առաջին եռամսյակում լեռնահանքային արդյունաբերության արտադրության ծավալներն աճել են գրեթե 23.9% - ով, ինչը խոսում է այս ոլորտի պահպանման և հետագա զարգացման կարևորության մասին՝ որպես տնտեսական <անվտանգության բարձիկ> ' հաշվի առնելով բոլոր անհրաժեշտ էկոլոգիական նորմերը և այդ առումով <ոսկե միջինի> որոնումը:

Այս առնչությամբ փորձագետը մտահոգություն է հայտնել, որ առանց բացառության հանքարդյունաբերական բոլոր ձեռնարկություններն այսօր «նստած են» մետաղական հանքավայրերի պաշարների մշակման վրա, որոնք հետախուզվել եւ բացվել են դեռեւս խորհրդային ժամանակաշրջանում: Նրա խոսքով ՝ 20-30 տարի անց ոլորտը անկում կապրի՝ կապված լեռնահանքային հումքի այսօրվա պաշարների կրճատման հետ ՝ մետաղական օգտակար հանածոների հանքավայրերը արդյունաբերական նշանակության որոշելու նպատակով իրականացվող նոր երկրաբանական հետազոտությունների բացակայության պայմաններում: Հովհաննիսյանը կարծում է, որ նոր հետազոտությունների բացակայությունը կստեղծի հումքի դեֆիցիտ, եւ չի նպաստի երկրում մետաղագործական կոմբինատի կառուցման ապագա հնարավորություններին ու ծրագրերին, ինչը կարող էր վերակենդանացնել դեռեւս խորհրդային տարիներին զարգացած այնպիսի արտադրություններ, ինչպիսիք են նույն մալուխային արտադրանքը: Այսօր երկրում աշխատող բոլոր ձեռնարկությունները տարեկան մոտ 100 հազար տոննա պղնձի ծավալ են տալիս, ինչը բավարար է մետալուրգիական արտադրության կազմակերպման համար ։ Նա, ի դեպ, հիշեցրել է, որ նոր պղնձաձուլական կոմբինատի կառուցման այդպիսի ծրագրեր ուներ "Վալեքս" ընկերությունը՝ չինացի ներդրողների հետ համատեղ:

Միեւնույն ժամանակ,  Հայաստանի հանքարդյունաբերության ոլորտի զարգացման աշխատանքներին ավելի վաղ մասնակցած որոշ փորձագետներ ԱրմԻնֆո-ի թղթակցի հետ զրույցում ընդգծել են, որ պետությունը վաղուց չի զբաղվում երկրաբանական հետախուզմամբ, բայց դրանով ամենեւին վատ չեն զբաղվում համապատասխան լիցենզիաներ ստացած մասնավոր ընկերությունները։ Դրանց մեծ մասն զբաղվում է արդեն հայտնի հանքավայրերի լրրացուցիչ հետախուզման հարցերով։

Այդ աշխատանքի շնորհիվ երկրում "լրաբացվել" են  այնպիսի հանքավայրեր, ինչպիսիք են Թեղուտի պղնձամոլիբդենային հանքավայրը եւ Ամուլսարի հանքավայրը: Լրացուցիչ հետախուզում է իրականացվում նաեւ Քաջարանի եւ Կապանի նման խոշոր հանքավայրերում։ Ըստ զրուցակցի, ով խնդրել է չհրապարակել իր անունը, Հայաստանում բացի խոշոր հանքավայրերից, որոնց ուշադրություն է դարձվել այդ տեսանկյունից բարեհհաջող խորհրդային տարիներին, դեռ կան բազմաթիվ միջին և փոքր հանքավայրեր, որոնք այն ժամանակ արդյունաբերական ուշադրության չեն արժանացել: Այսօր, տեխնոլոգիաների զարգացման եւ արտադրության արդյունավետության բարձրացման եւ հումքի ավելի խորը վերամշակման հնարավորությունների հետ կապված, շատ հանքավայրերի մշակման արդիականությունը զգալիորեն աճել է: Դրա լավագույն օրինակն է "Ալբիոն" նորագույն տեխնոլոգիան "Գեոպրոմայնինգ" ընկերության Արարատի ոսկու կորզման ֆաբրիկայում, ինչպես նաև էկոլոգիական շարժման կողմից կասեցված Ամուլսարի ոսկու հանքավայրը՝ ոսկու ցածր պարունակությամբ,  որը խորհրդային ժամանակներում անտեսվել էր ոչ թե էկոլոգիական բնույթի պատճառներով, այլ այն ժամանակվա տեխնոլոգիական հնարավորություններով դդրա շահագործման անարդյունավետության պատճառով: Եվ նման հանքավայրերը երկրում այսօր մեկ տասնյակ չեն։

Ինչ վերաբերում է Հայաստանում նոր պղնձաձուլական գործարան կառուցելու հնարավորություններին, փորձագետը նշել է, որ այդ խնդիրը երկրի տնտեսական ղեկավարության օրակարգում է ավելի քան 10 տարի: Սկզբում խոսվել է Զանգեզուրում դրա կազմակերպման հնարավորությունների մասին, որի վրա նույնիսկ ծախսվել են որոշակի ոչ պետական ռեսուրսներ, ապա Ալավերդիում՝ մոտ լինելով հայ-վրացական սահմանին եւ հաշվի առնելով երկաթուղային հաղորդակցության առկայությունը: Զանգեզուրի հարցը փակ է ցածր արդյունավետության մի շարք գործոնների, այդ թվում նաև տրանսպորտային ենթակառուցվածքի բացակայության պատճառով, որոնք ոչ միայն կապված են պղնձի խտանյութի տեղափոխման հետ, այլ նաև ապագա ծծմբաթթվի ձեռնարկությանը մատակարարումների կազմակերպման, խողովակաշարի կառուցման և այլնի հետ: Ալավերդու հարցը դեռևս, ինչպես արտահայտվել է փորձագետը, անորոշության մեջ է, այդ թվում նաև պոտենցիալ ներդրողների չկողմնորոշվելու պատճառով:

Այս կամ այն կերպ, բայց փոքր սմելտերի կառուցման նախագիծը, որը տարբեր գնահատականներով կարժենա 250-300 մլն ԱՄՆ դոլար, կարող է տնտեսապես հիմնավորված լինել տարեկան առնվազն 100 հազար տոննա պղնձի լրիվ բեռնվածության դեպքում ՝ հենց այնքան, որքան այսօր բբավարարում է ոլորտի արտադրական ներուժը ։ Սակայն, այնուամենայնիվ, նման արտադրության արդյունավետությունը դեռ վերջնականապես հիմնավորված չէ ։ Այստեղ ուժի մեջ են մտնում չորս հիմնական գործոններ ՝ գնագոյացում, քանի որ գործարանը ստիպված կլինի պղնձի խտանյութ գնել բացառապես շուկայական գներով, եւ փաստ չէ, որ հումքի բոլոր արտադրողները կցանկանան մասնակցել այդ գործընթացին, արտադրության արդյունավետությունը նվազեցնող բավականին բարձր գների հետ կապված Էներգետիկա, տրանսպորտային խնդիր ՝ հանքանյութի տեղափոխում երկրի հարավ-արեւելքից հյուսիս ՝ Արարատում ավարտվող երկաթուղու բացակայության պայմաններում; եւ, թերևս ամենակարևորը, էկոլոգիական գործոնը, որը, ամեն դեպքում, իր մեջ բազմաթիվ ռիսկեր է պարունակում և, ինչպես ցույց տվեց Ամուլսարի հանքի շինարարության կասեցման օրինակը, չի կարող հաշվի չառնվել։ Այս ամբողջ "գործոնների փունջը",  կարծում է գործակալության  անանուն զրուցակիցը, լուրջ ռիսկեր է ստեղծում այս նախագծի ներդրողների համար: Մինչդեռ, ինչպես կարծում է Արմեն Հովհաննիսյանը, չնայած Հայաստանի հանքարդյունաբերական ընկերությունների հիմնական ֆոնդերի լուրջ արդիականացմանը, որոնք թույլ են տվել էապես բարձրացնել արտադրությունների արդյունավետության աստիճանը, դրանք բոլորը չէ, որ համապատասխանում են բնապահպանական բարձր պահանջներին: Այնուամենայնիվ, այս գործընթացն այսօր նոր թափ է ստացել և լավ քեյսեր կան նույն <Վալեքս> ընկերության օրինակով, որը Արցախում շահագործում է Դրմբոնի հանքավայրը և լրջորեն զբաղվում է ռեկուլտիվացիայով: Միեւնույն ժամանակ,  նա մտահոգություն է հայտնել պոչամբարների, այդ թվում նաեւ Թեղուտի հանքի ամբարտակի վիճակով, որը դեռեւս 2017 թվականին վթարային է ճանաչվել արտասահմանյան փորձագիտական ընկերության կողմից, սակայն մինչ օրս շահագործվում է Թեղուտի նախագծի սեփականատերերի փոփոխությունից հետո: Փորձագետի խոսքով, վերջերս կառավարության կարգադրությամբ ստեղծվել է այդ հարցով հանձնաժողով, սակայն, ըստ Հովհաննիսյանի, նման հանձնաժողովներում աշխատելու իր փորձը ցույց է տալիս դրանց լիակատար անարդյունավետությունը:

Փորձագետը կարծում է, որ ոլորտը կարիք ունի օրենսդրական-նորմատիվային դաշտի բացերի լրացման, տարիների ընթացքում կորսված կադրային ներուժի վերականգնման, նրանց սոցիալական պատասխանատվության մակարդակի բարձրացման ներկայության տարածաշրջաններում: Այս եւ այլ հարցեր դեռ պետք է լուծվեն, որպեսզի ոլորտը մնա ներդրումային առումով գրավիչ եւ լոկոմոտիվ երկրի տնտեսության համար, ընդգծել է Հովհաննիսյանը:

Նշենք, որ Հայաստանի օգտակար հանածոների պաշարների պետական հաշվեկշռում ներկայումս հաշվառված է հաստատված պաշարներով պինդ օգտակար հանածոների ավելի քան 670 հանքավայր, այդ թվում ' 30 մետաղական: Մետաղական օգտակար հանածոներով առկա են 7 պղնձամոլիբդենային հանքավայր, 4 պղնձի, 14 ոսկու եւ ոսկու բազմամետաղային հանքավայրեր, 2 երկաթահանք եւ 1 ալյումինի հանք: Պետական հաշվեկշռում գրանցված հանքավայրերի հանքաքարում, բացի հիմնական մետաղներից, հայտնաբերվել են հազվագյուտ տարրեր եւ դրանց ցրվածությունը' ռենիում, սելեն, թելուր, կադմիում, ինդիում, հելիում, բիսմութ եւ այլն:

Ներկայում Հայաստանի լեռնամետալուրգիական համալիրի համար վերջնական արտադրանքը հիմնականում խտանյութերն են (պղինձ, մոլիբդեն, ցինկ, որոշ դեպքերում ' ոսկու եւ արծաթի բարձր պարունակությամբ, մոտ ապագայում նաեւ կապարի խտանյութը), ինչը, փորձագետների կարծիքով, թույլ չի տալիս լիովին օգտագործել հանքավայրերի տնտեսական ներուժը: Հայաստանում արդյունահանվող մետաղական օգտակար հանածոների վերամշակման արտադրության կազմակերպումը փակ եւ վերջնական ցիկլով ՝ արդյունահանումից մինչեւ պատրաստի արտադրանքի ստեղծումը, հնարավորություն կտա ստանալ բարձր արժեքով արտադրանք, ինչը կարող է ապահովել ՀՆԱ-ի էական աճ: