Հինգշաբթի, 17 Նոյեմբերի 2022 17:23

Արմինֆո Տնտեսական առումով անկախություն ձեռք բերելուց հետո Հայաստանը ագրարային-արդյունաբերական երկրից, որտեղ զարգանում էին մետաղամշակումը, մեքենաշինությունը, քիմիական, թեթև, սննդի արդյունաբերությունը վերածվեց փոքր տնտեսություն ունեցող պետության, որը չէր կարող պարծենալ ոչ հարուստ բնական-ռեսուրսային ներուժով, ոչ էլ շահավետ աշխարհագրական դիրքով։

Առանց նավթի, գազի և դեպի ծով ելք չունեցող Հայաստանը հայտնվեց նաև տնտեսական շրջափակման մեջ, քանի որ Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության պատճառով շրջափակվեց Ադրբեջանի և Թուրքիայի կողմից, իսկ վրաց-աբխազական հակամարտության պատճառով մասամբ կտրվեց Ռուսաստանից (հիմնական բեռնափոխադրումները նախկինում իրականացվել են աբխազական երկաթուղով)։ Այսօր իրավիճակը որոշակիորեն փոխվում է, երկրի տնտեսությունը ցույց է տալիս աճի բարձր տեմպեր։ Սակայն, նույնիսկ, այս իրավիճակում կան "հիվանդ կետեր": Պետության դրամավարկային և հարկային քաղաքականության մեջ փոփոխությունների անհրաժեշտության մասին ԱրմԻնֆո-ի թղթակցի զրույցը տնտեսական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր Աշոտ Թավադյանի հետ:

 

- Աշոտ Աղասիի, չնայած հայրենական տնտեսության աճի որոշակի տեմպերին, վերջին շրջանում տնտեսագետներն ու փորձագետները մատնանշում են առևտրային հաշվեկշռի, Ռուսաստանի հետ առևտրատնտեսական համագործակցության վրա "սևեռման", դրամավարկային քաղաքականության  հետ կապված առկա խնդիրները։ Ինչպիսի՞ն է Ձեր գնահատականը Հայաստանի տնտեսության իրավիճակի վերաբերյալ:

 

- Ցավոք, պետք է արձանագրեմ, որ երկրի տնտեսությունը, մեղմ ասած, անառողջ է, և նրա հիվանդության աստիճանը գնահատելու համար անհրաժեշտ է այդ հիվանդության ախտորոշումը։ Առաջին հերթին, խոսքը կտրուկ բացասական առևտրային հաշվեկշռի մասին է, երբ ներմուծման ծավալները գրեթե կրկնակի գերազանցում են արտահանման ծավալները։ Այս անհավասարակշռությունը քողարկված է երեք բաղադրիչներով. օտարերկրյա կազմակերպությունների վարկերի ներգրավում, դրամաշնորհներ և,  ամենավտանգավորը, աշխատուժի արտահանում: Փաստորեն, հայկական հիմնական արտահանումը աշխատուժն է, քանի որ աշխատանքային միգրանտների փոխանցումների շնորհիվ հայրենիք է գալիս փոխանցումների զգալի մասը։

 

Հայաստանի տնտեսության հիվանդության ոչ պակաս կարևոր գործոն է գործազրկությունը, որը մերթ նվազում է, մերթ փոքր-ինչ բարձրանում, բայց շարունակում է մնալ բարձր մակարդակի վրա։ Եթե երկրում գործազրկության մակարդակը բնութագրվում է երկնիշ թվով, դա նշանակում է, որ երկրի տնտեսությունն անառողջ է, իսկ գործազրկության մակարդակը, ըստ պաշտոնական տվյալների, հավասար է աշխատունակ բնակչության ընդհանուր թվի 13%-ին, ինչը գերազանցում է նրա "զգայունության շեմը"։ Որպես "զգայունության շեմի" հիմնավորում՝ իմ կողմից շրջանառության մեջ դրված տերմին, ես օրինակ կբերեմ մարդու մարմնի ջերմաստիճանը, երբ 36,9 աստիճանի դեպքում նա համարվում է առողջ, իսկ 37,1-ի դեպքում՝ հիվանդ, քանի որ վերջին դեպքում մարմնի ջերմաստիճանը մինչև 40 աստիճան բարձրանալու հավանականությունը կտրուկ աճում է։ Նույնը կարող է պատահել նաև այն երկրի տնտեսության հետ, որտեղ մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ-ն զգալիորեն ցածր է համաշխարհային միջին մակարդակից: Հայաստանում այն հավասար է մոտ 5 հազար դոլարի, մինչդեռ ընդունելի շեմը հավասար է 10 հազար դոլարի ։

 

- Այդ դեպքում ի՞նչ պետք է անել առկա խնդիրները լուծելու համար:

 

- Շատ կարևոր է, առաջին հերթին, կտրուկ ավելացնել ավելի բարձր ավելացված արժեք ունեցող պատրաստի արտադրանքի արտահանումը, ինչն էլ, իր հերթին, կհանգեցնի նաև լրացուցիչ աշխատատեղերի աճի։ Պակաս կարեւոր չէ զգալիորեն ավելացնել ռազմավարական

Նշանակության արտադրանքի թողարկումը: Այդ նպատակին հասնելու համար կարևոր է սկսել կիրառել նոր գործիքներ, այդ թվում ՝ դրամավարկային քաղաքականության, հարկային քաղաքականության և պետության կողմից վերահսկողության իրականացման ժամանակ։ Ժամանակին գերմանացի հայտնի տնտեսագետ Դանիել Ֆրիդրիխ Լիստը ապացուցեց, որ առանց պետական հովանավորչության անհնար է հասնել առաջադրված նպատակներին, հատկապես, փոխակերպվող տնտեսություն ունեցող պետությունում:

 

Դրամավարկային քաղաքականությունն իրականացնում է Կենտրոնական բանկը, որը կատարում է երկու խնդիր. ապահովում է գների կայունությունը և պահպանում ֆինանսական կայունությունը։ Գների կայունության մակարդակն ուղղակիորեն որոշվում է "ՀՀ պետական բյուջեի մասին" օրենքով: Սակայն մեզ մոտ օրենքները գրում են նույն կազմակերպությունները, որոնք պարտավոր են դրանք կատարել, ինչի արդյունքում անհավասարակշռություն է առաջանում։ Արդյունքում՝ Հայաստանի քաղաքացիները, ի տարբերություն եվրոպացիների, վճարում են, նույնիսկ, ցածր գնաճի համար, էլ չեմ ասում բարձր գնաճային ճնշումների դեպքում։ Մեզ մոտ գնաճի ծրագրային ցուցանիշը օրենսդրորեն սահմանված է 4% (+_1,5%) ՝ դրամայնացման ցածր մակարդակով և հաճախ վերաֆինանսավորման բարձր տոկոսադրույքով ։ Տնտեսությունը չի կարող զարգանալ, եթե նրա մարմնում ֆինանսական արյուն չկա, ինչը հանգեցնում է միջոցների պակասի և դրանց թանկացման։

 

Խնդրահարույց է նաև ազգային արժույթի ամրապնդման փաստը։ Դրամի ամրապնդումը ձեռնտու է Հայաստանի կառավարությանը, բայց ձեռնտու չէ պետությանը. Գործադիր իշխանությունը հնարավորություն է ստանում պետական պարտքի ցուցանիշը նվազեցնելու, ՀՆԱ-ն ու պետական բյուջեն դոլարով բարձրացնելու համար, բայց սկսում են տուժել արտահանողները, ինչը, ի վերջո, բումերանգով ազդում է երկրի տնտեսության ընդհանուր վիճակի վրա: Մյուս կողմից, դրամի փոխարժեքի նվազումը որոշակի մակարդակից ցածր ազդում է ներմուծողների վիճակի վրա, որոնց մոտ զգալիորեն նվազում են նորարարական եւ մրցունակ արտադրանք թողարկելու համար անհրաժեշտ սարքավորումներ երկիր ներմուծելու հնարավորությունները։

 

Այդ պատճառով կարևոր է պահպանել փոխարժեքը որոշակի տիրույթում՝ չնայած արտաքին ճնշումներին: Վերջերս Լոնդոնում հրատարակված իմ գրքում ես դա անվանել եմ "թունելում օձի" ազդեցություն: Վերևից դուրս թռավ՝ «խայթում է» արտահանմանը, ներքևից՝ նորարարական սարքավորումների ներմուծմանը։

 

- Դուք արդեն նշել եք պետական հովանավորչության կարևորությունը։ Ի՞նչ նկատի ունեք այդ տերմինի տակ, եթե նկատի ունենանք հայրենական տնտեսության շուկայական բնույթը:

 

- Մենք "վերջօշին մոհիկաններից" ենք զուտ շուկայական տնտեսության տարրերի կիրառման առումով, բայց դրա զարգացման համար անհրաժեշտ է լուրջ քաղաքական կամք՝ ամբողջ դրամավարկային և հարկային քաղաքականությունը վերակառուցելու համար։ Այս քաղաքականությունը պետք է ուղղված լինի պատրաստի արտադրանքի արտահանման ծավալների մեծացմանը և ռազմավարական նշանակության արտադրանքի արտադրության աճին՝ պետական կարգավորման և ողջ բանկային համակարգի միջոցով։ Դրա համար անհրաժեշտ է սկսել պետական բանկերի համակարգի ձևավորումը, որոնցում կուտակվելու են պետական կազմակերպությունների միջոցները և՝ ոչ միայն։ Համարձակվում եմ հավաստիացնել, որ այդ դեպքում ինֆլյացիայի աճ չի լինի։

Պետական բանկերը ավելի էժան փողեր կուղարկեն այն ոլորտներ, որոնք կարող են կարևոր նշանակություն ունենալ պետության և քաղաքացիների բարեկեցության աճի համար։ Բացի այդ, պետական բանկերի առկայությունը թույլ կտա կարգավորել դրամական հոսքերը, որոնք պետք է ուղղվեն պատրաստի արտադրանքի արտահանման ծրագրերի վարկավորմանը: Դա ես չեմ հորինել, դրա մասին է վկայում շատ երկրների փորձը, որոնցում նույնիսկ կիրառվում են վերահսկողության մեխանիզմներ՝ այդ վարկերի գծով ամսական պահանջների միջոցով։ Իհարկե, այս մեխանիզմում կա կոռուպցիայի վտանգ, բայց այն ծածկվում է այն արդյունքով, որը կստանա պետությունը։

 

Ինչու՞ են պետական կազմակերպությունների փողերը մասնավոր ձեռքերում: Ես առաջարկում եմ բանկային համակարգի եռաստիճան մոդել. Կենտրոնական բանկ, պետական բանկեր և պետական ու մասնավոր մասնակցությամբ բանկեր և մասնավոր: Պետական կարգավորման և պետական բանկի առկայության դեպքում միջոցները կարող էին ուղղվել ոչ թե պասիվ ներդրումների իրականացմանը, ասենք, տների կառուցմանը, այլ բարձր ավելացված արժեքով արտահանման արտադրանքի արտադրության աճին, ինչն էլ, իր հերթին, կհանգեցնի նաև նոր մշտական աշխատատեղերի ստեղծմանը։ Քանի որ մենք փոքր տնտեսություն ունեցող երկիր ենք, ապա միայն այդպես կարելի է շոշափելի աճ ապահովել։

 

- Բայց դրա համար պետք է վերանայել նաև հարկային քաղաքականությու՞նը։

 

- Հարկային քաղաքականությունը պետք է արտոնյալ լինի պատրաստի արտադրանքի արտահանման համար՝ անմշակ հումքի արտահանման տուրքերի պարտադիր կիրառմամբ։ Ընդ որում, բյուջետային կորուստներ պետք չէ ակնկալել, քանի որ մեկը կարող է փոխհատուցել մյուսը։

 

Վերցնենք, օրինակ, Թուրքիան, որը, ինչպես և մենք, ԱՀԿ անդամ է։ Մինչդեռ, Թուրքիայում գյուղատնտեսությունը սուբսիդավորվում է պետության կողմից, ինչը, փաստացի, նշանակում է հարկերի նվազում։ Չնայած բարձր գնաճին՝ 80%, նրանց մոտ, ինչպես մեզ մոտ, վերաֆինանսավորման տոկոսադրույքը հավասար է 10,5%-ի: Ընդ որում, մենք ունենք մոտավորապես 9% գնաճ ։ Պետք է այդ խնդիրը արդյունավետ լուծել։ Մի կողմից, ոչ թե հիպերինֆլյացիայի ռիսկի դիմել, իսկ, մյուս կողմից, ունենալ այնպիսի տոկոսադրույք, որը կնպաստի տնտեսության աճի ավելի բարձր տեմպին, որը գերազանցում է աշխատավարձի աճը գնաճի համեմատ: Այստեղ, իհարկե, անհրաժեշտ կլինի տնտեսական գործընթացները կարգավորելու արվեստը։ Ի դեպ, ԵՄ-ում, ստեղծված իրավիճակում, մոտ 10% ինֆլյացիայի դեպքում, առանցքային տոկոսադրույքը հավասար է 2% - ի։ Իսկ Թուրքիան, ակնհայտորեն, վարում է էժան փողի քաղաքականություն, դրանով իսկ հնարավորություն ունի փաստացի արտոնյալ վարկավորել նույն գյուղատնտեսությունը։ Եթե հնարավոր չէ մաքսատուրքեր սահմանել, ապա սուբսիդավորվում են ։

Միևնույն ժամանակ, անհրաժեշտ է արտադրության մեջ միջոցների ուղղորդման շատ կոշտ վերահսկողություն: Եթե փողը գնում է սարքավորումներ ձեռք բերելու համար, ապա դա նորմալ է, և եթե սպառման ապրանքների վրա, ապա կարող են խնդիրներ առաջանալ: Բարձր վերաֆինանսավորման տոկոսադրույքը չպետք է լինի համադարման:

 

Ռուսաստանի հետ հարաբերությունների վատթարացման դեպքում Հայաստան մատակարարվող բնական գազի արժեքը կարող է աճել մինչեւ 1,2 հազար դոլար՝ 1000 խմ դիմաց: Այդ դեպքում վերաֆինանսավորման ոչ մի տոկոսադրույք մեզ չի օգնի: Որպես օրինակ նշեմ Հարավային Կորեայի փորձը, որտեղ նախագահ Պակ Չոն Հին, այդ թվում կամային մեթոդներով եւ կոշտ վերահսկողությամբ, կարողացել է երկիրը որակապես նոր մակարդակի հասցնել։

 

- Այո, բայց դրա համար անհրաժեշտ է նաև նախարարների կաբինետի որակյալ կազմ, որն այդ ամենն իրականացնի:

 

- Մեր նախարարները հաճախ հիշեցնում են վիճակագրական կոմիտեի բաժանմունքի աշխատակիցների՝ մշտապես ներկայացնելով նրա տվյալները։ Բայց թե կոնկրետ ինչ է արել դրա համար յուրաքանչյուր նախարար՝ համեստորեն լռության է մատնվում։ Հետեւաբար, պետք է խիստ վերահսկողության մեխանիզմ: Որոշակի խնդիրներ և հարցեր դրեք, և թող յուրաքանչյուր նախարար զեկուցի իր կատարած աշխատանքի մասին։ Հնարավոր է՝ դրանից հետո անպատրաստ մարդիկ կդադարեն ձգտել նախարարի պաշտոնի։ Կիսագրագետ մարդը ղեկավարում է այս կամ այն ոլորտը, քանի որ նրա իրավունքներն ու պարտականությունները խիստ լղոզված են: Ես կողմ եմ, որ նրանք շատ լուրջ գումարներ ստանան, բայց՝ կատարված որոշակի աշխատանքի դիմաց։ Իսկ եթե դուք, պարզապես, բաժանում եք պարգևավճարները, ապա դրանով իսկ նպաստում եք գերատեսչության յուրաքանչյուր ղեկավարի աշխատանքի արդյունավետության մակարդակի իջեցմանը:

 

- Խոսենք ինտեգրացիոն գործընթացների մասին։ Վերջին շրջանում շատ է խոսվում այն մասին, որ "եթե Ռուսաստանը փռշտա, Հայաստանը ծանր կհիվանդանա"։ Ո՞րն է ձեր տեսակետը այդ առնչությամբ:

 

Պետք է նշեմ, որ Եվրասիական տնտեսական միությունում, որի անդամ է նաեւ Հայաստանը, ինտեգրացիոն մեխանիզմներն անկատար են, շատ հարցեր լուծվում են վարչական եղանակով։ Իսկ Եվրոպական միության երկրներում կիրառվում են կարգավորման հստակ մեխանիզմներ: Մասնավորապես, ԵՄ երկրներում գնաճի մակարդակի տարբերությունը չպետք է լինի 1,5 տոկոսից բարձր, իսկ ԵԱՏՄ-ում այն կարող է հասնել մինչև 5 տոկոսի։ Ընդհանուր առմամբ, հարկ է նշել, որ եթե մենք նստենք և ձեռքերը ծալած արդյունքի սպասենք միայն Ռուսաստանից ժամանած 200 հազար ռելոկանտներից, դրանից ոչ մի լավ բան չի ստացվի։ Պետք է լրջորեն բարեփոխել մեր տնտեսական քաղաքականությունը՝ ակնհայտ օգուտ քաղելով ինտեգրացիոն գործընթացներից ։ Կարևոր է նաև սկսել պետբյուջեի կառուցվածքի փոփոխությունը, որի հիմքում պետք է դրվեն արդյունավետության և նպատակասլացության սկզբունքները։

 

Ինտեգրացիոն գործընթացների զարգացման համար պետք է բարձրացնել դրանց արդյունավետությունը ԵԱՏՄ-ում, կարևոր է նաև զարգացնել հարաբերությունները այլ միավորումների և երկրների հետ ։ Չափազանց կարեւոր է, օրինակ, հետաքրքրել Վրաստանին լոգիստիկայի հարցերում՝ նրան արտոնություններ տալու ճանապարհով։ Ռուսաստանը, եթե նրան գազը վաճառի 1 հազար խմ-ի դիմաց  165 դոլարով, ինչպես դա տեղի է ունենում Հայաստանի պարագայում, ապա դե ֆակտո հնարավորություն կտա իր արտադրանքի անմաքս ներկրումը Ռուսաստան, և դրանով իսկ կբարձրացնի դեպի իրավիճակային գործընկեր՝ ի դեմս Թուրքիայի, և դաշնակից՝ ի դեմս Հայաստանի, ինչպես նաև Իրան, ուղղակի դուրս գալու հավանականությունը։ Իրական առավելությունները կնպաստեն Վրաստանի տարածքով երկաթուղու բացմանը։ Սակայն նշեմ, որ եթե Ռուսաստանի համար Թուրքիան դիտարկվի որպես առաջին կարգի գործընկեր, իսկ Հայաստանը՝ երրորդ կարգի դաշնակից, ապա այդ մոտեցումից ոչ մի լավ բան չի լինի։ Ռուսաստանը, դե յուրե, Հայաստանի քաղաքական և տնտեսական դաշնակիցն է։ Իսկ փաստացի՝ ՌԴ-ն մի շարք դեպքերում հավատարիմ է հարաբերությունների հավասարության սկզբունքին։ Իսկ Իրանի հետ, օրինակ, ռազմավարական դաշնակցության մասին համաձայնագիր չկա, բայց, դե ֆակտո, շատ հարցերի շուրջ դաշնակցային հարաբերությունների մակարդակով փոխըմբռնում կա։

 

Նույնը վերաբերում է Ֆրանսիային, մի երկրի, որի խորհրդարանը լրջորեն զբաղվում է Հայաստանի և Արցախի խնդիրներով ՝ չնայած դաշնակցային հարաբերությունների մասին պայմանագրի բացակայությանը։

 

Հնդկաստանի հետ հարաբերությունները հասնում են ռազմավարական հարաբերությունների մակարդակին։

 

Մի խոսքով, ամրապնդելով հարաբերությունները Ռուսաստանի հետ, անհրաժեշտ է ակտիվորեն աշխատել  նաեւ ինտեգրման նոր ուղղություններով։

 

- Շատ շնորհակալ եմ: