Արևային էլեկտրակայանների անվերահսկելի կառուցումը կարող է անդրադառնալ Հայաստանի պարենային անվտանգության վրա. փորձագետ

Արմինֆո. Վերականգնվող էներգետիկայի օբյեկտների կողմից էլեկտրաէներգիայի արտադրության ծավալները Հայաստանում արտադրվող էլեկտրաէներգիայի ընդհանուր ծավալի 15 տոկոսի հասցնելը միանգամայն իրատեսական է։ Այդ մասին ԱրմԻնֆո-ի թղթակցի հետ զրույցում հաղորդել է էներգաարդյունավետության աջակցության հիմնադրամի տնօրեն Աստղինե Փասոյանը:

Նրա խոսքով ՝ նման հնարավորություն, իրոք, կա։ Երկրում ակնհայտ է և արևային, և հողմային, և երկրաջերմային էներգետիկայի ներուժի առկայությունը։ Դրանց կառուցման գրեթե բոլոր լիցենզիաների համար հերթեր են գոյացել։ Սակայն, այսօր վերականգնվող էներգետիկայի զարգացումը պետք է մոդելավորել այնպես, որ հաշվի առնվեն ինչպես տնտեսության աճը մոտակա հեռանկարում, այնպես էլ շուկայի արձագանքը, հատկապես՝ դրա ազատականացման պայմաններում։

Նրա խոսքով՝ դրական փաստ է այն, որ տվյալ գեներացման օբյեկտների արտադրած էլեկտրաէներգիայի հաստատված սակագներով երաշխավորված գնումներով պետության կողմից առաջարկված կարգավորումները ստեղծել են բավականին գրավիչ միջավայր, որտեղ ակտիվորեն ներգրավվում է մասնավոր հատվածը։ Մինչև վերջերս արտադրողները 20 տարվա երաշխիք էին ստանում արևային արտադրության օբյեկտներից էլեկտրաէներգիա գնելու համար։

Սակայն այս բանաձեւը ռիսկեր է պարունակում՝ կապված "Հայաստանի էլեկտրացանցերի" հանդեպ էլեկտրաէներգիայի պարտադիր գնման պահանջների հետ։ Մի կողմից, ներդրողները ցանկանում են արևային էներգետիկայի օբյեկտներ կառուցել իրենց համար հարմար հողերի վրա, որոնք ձեռք են բերվել իրենց կողմից, բայց որոնք, պարտադիր չէ, որ ամենանպատակահարմարն են սպառողների պահանջարկի բավարարման և անհրաժեշտ ենթակառուցվածքների առկայության տեսանկյունից, իսկ, մյուս կողմից, շուկայի ազատականացումը կարող է հանգեցնել այն բանին, որ վերականգնվող էլեկտրաէներգիա արտադրողներն իրենք կգտնեն իրենց սպառողներին, իսկ գնորդներն իրենք կորոշեն, թե արտադրության որ օբյեկտից գնել էլեկտրաէներգիա և՝ ինչ գնով:

"Եթե դու պատրաստ ես գտնել քո սպառողին, ով կգնի քո էլեկտրաէներգիան, առանց խնդիրների, կառուցիր։ Առավել ևս, որ տվյալ դեպքում խոսքը առողջ շուկայական սկզբունքի մասին է։ Բայց ինչու՞ ցանցերը էլեկտրաէներգիա գնեն 45 դրամ միջին կշռված սակագնով, եթե հնարավորություն կա գործարքն իրականացնել 25 դրամով" ,- նշել է Փասոյանը, հավելելով, որ արեւային էներգետիկայի օբյեկտներն՝ իրենք, պետք է գնորդներ փնտրեն՝ առաջարկելով շահավետ սակագին։

Միևնույն ժամանակ, հիմնադրամի տնօրենը մատնանշել է արևային էլեկտրակայանների կառուցման համար առկա ռիսկերը, որոնք, ի տարբերություն միջուկային և ջերմային էներգետիկայի, ինչպես նաև խոշոր ՀԷԿ-երի, չեն կարող աշխատել բազային ռեժիմով։ Եթե կա արև կամ քամի, վերականգնվող էներգետիկայի օբյեկտները կարող են հանգիստ իրականացնել իրենց առաքելությունը, բայց դրանց բացակայության դեպքում ակնհայտ է լուրջ խնդիրների առաջացումը: Ավելին, ինչպես ընդգծեց հիմնադրամի տնօրենը, արևային էլեկտրակայանների անվերահսկելի կառուցումը կարող է հանգեցնել փոքր ՀԷԿ-երի նման իրավիճակի։ Գյուղատնտեսական նշանակության հողերում դրանց կառուցումը, հաշվի առնելով երկրի տարածքի փոքր մասշտաբները, կարող է հարվածել պարենային անվտանգությանը։ Հիմնադրամը, օգտագործելով իր հնարավորությունները, փորձել է շրջանառության մեջ դնել օրենքի նախագիծ, որի համաձայն, նախատեսվում էր արգելել գյուղատնտեսական հողերում արևային էլեկտրակայանների կառուցման խրախուսումը և արտոնյալ քաղաքականություն կիրառել գյուղատնտեսական կարիքների համար ոչ պիտանի հողերում։

Նրա խոսքով, վերականգնվող եւ այլընտրանքային էներգետիկայի օբյեկտների համար ոչ պակաս ռիսկ է պարունակում նոր միջուկային էներգաբլոկի կառուցման նախագիծը, որից ստացվող էլեկտրաէներգիան միանշանակ մրցակցելու է վերականգնվող եւ այլընտրանքային էներգետիկայի օբյեկտների արտադրած էլեկտրաէներգիայի հետ, որոնք, ի տարբերություն միջուկային եւ ջերմային էներգետիկայի, բազիսային չեն:

"Աշխարհում դեռեւս չկա մի երկիր, որն ի զորու է 100 տոկոսով բավարարել սեփական պահանջները արեւային կամ հողմային էներգետիկայի հաշվին, եւ Հայաստանը բացառություն չէ", - նշել է հիմնադրամի տնօրենը, հավելելով, որ ատոմակայանի սակագնի մեջ խորհրդանշականորեն դրվում է հնարավոր արտակարգ պատահարների կանխարգելման հետ կապված հնարավոր ռիսկերի տնտեսական գինը: "Աստված մի արասցե, եթե կայանում վթար տեղի ունենա, ո՞վ է փոխհատուցելու երկրի վնասը",- շեշտել է փորձագետը:

Իրադարձությունների նման զարգացումը ենթադրում է ԱԷԿ-ի սակագնի մեջ համապատասխան բաղադրիչի առկայություն, որը պետք է ծածկի ոչ թե մասնավոր հատվածը, այլ պետությունը։ "Ցանկացած վթարի, ուռուցքաբանական հիվանդությունների և այլնի դեպքում, անկախ ատոմակայանի պատկանելությունից, վնասը կրում է պետությունը։ Ճապոնիայում "Ֆուկուսիմա" ատոմակայանը մասնավոր է, սակայն վթարի պատճառած վնասը պետությունը փոխհատուցում է հարկատուների միջոցների հաշվին։ Իսկ եթե այդ գործոնը, ինչպես և մյուս գործոնները, ներառվի սակագնի մեջ, հատկապես, հաշվի առնելով ներկայումս գործող ատոմակայանի մաշվածությունը, այն արդեն մրցունակ չի լինի", - ասել է Փասոյանը։

Մասնագետը նաեւ նշել է նոր միջուկային էներգաբլոկի կառուցման համար ամորտիզացիոն միջոցների ձեւավորման կարեւորությունը: Այսօր ակտիվորեն քննարկվում է ավելի քան 8 մլրդ դոլար արժողությամբ 1000 ՄՎտ հզորությամբ բլոկի կառուցման նախագիծը, քանի որ խոսքը վերաբերում է սեյսմիկ անվտանգությանը, տեղանքի բարձրլեռնային ռելիեֆին եւ այլն:

"Ակնհայտ է, որ պետությունը նման ռեսուրսներ չունի, և դրանք կարող են ներգրավվել վարկերի հաշվին։ Բայց, դրանց ներգրավման դեպքում անհրաժեշտ է հաշվի առնել փոխառու միջոցների վերադարձման հեռանկարը: Դա հնարավոր կլինի այն պայմաններում, եթե պետական պարտքը չգերազանցի երկրի ՀՆԱ-ի 50 տոկոսը։ Երկրի 12 մլրդ դոլար ՀՆԱ-ի պարագայում երկիրն արդեն շուրջ 10 մլրդ դոլարի պարտք ունի: Այս պայմաններում Հայաստանին վարկ տրամադրելը նշանակում է միայն մեկ բան. երկիրը մղել պարտքի փոսի մեջ, որից դուրս գալ հնարավոր չի լինի: Միայն այդ վարկերի տոկոսներն այնքան շատ են, որ տնտեսությունը ոչ մի կերպ չի կարողանա դրանք սպասարկել։ Ըստ էության, ինչպես պատկերավոր ասել է Փասոյանը, դա կնշանակի պետական կրթաթոշակով սովորող ուսանողին վարկ տրամադրել Ferrari կամ Lamborghini ձեռք բերելու համար։

Նման պայմաններում նոր միջուկային էներգաբլոկի կառուցման համար այդքան էական միջոցների ներգրավումը երկրի համար կնշանակի "վարկային բանտ", - նկատել է փորձագետը, հավելելով, որ այդքան մեծածավալ հզորությամբ բլոկի կառուցումը հնարավոր կլինի միայն երկրից էլեկտրաէներգիայի զգալի ծավալներ արտահանելու պայմանով։ Բայց, այն պայմաններում, երբ Թուրքիան և Իրանը կառուցում են իրենց ատոմային էներգաբլոկները, դրանով իսկ նպատակ ունենալով մոտ ապագայում ծածկել էլեկտրաէներգիայի դեֆիցիտը, արտահանման ուղղությունների հարցը բաց է մնում", - ասել է Փասոյանը։

Նա նաեւ նշել է միջուկային թափոնների ոչնչացման խնդրահարույց լինելը։ "Անհասկանալի է, թե ինչ անել դրանց հետ, հատկապես, հաշվի առնելով երկրի տարածքի սահմանափակությունը։ Խոշոր պետությունները, այդ թվում՝ Ռուսաստանն ու Ղազախստանը, կարող են դա իրենց թույլ տալ", - նշել է հիմնադրամի ղեկավարը։

Նա արձանագրել է, որ միջուկային էներգաբլոկի փոխարինումը ջերմայիններով նույնպես ռիսկեր է պարունակում, քանի որ ատոմակայանի լիցքավորումը կատարվում է տարին ընդամենը մեկ անգամ: Փասոյանի կարծիքով, իրադրությունից ելքը փորձագիտական հանրությունում տեսնում են հզորության փոքր ծավալով՝ 500 ՄՎտ բլոկի կառուցման մեջ։

Պատասխանելով սեփական ներուժի, այդ թվում ՝ Մեղրիի, Լոռի-Բերդի և Շնողի ՀԷԿ-երի կառուցման նախագծերի գործարկման մասին հարցին, որոնք նույնպես կարող են դասվել վերականգնվող էներգիայի աղբյուրների շարքին, փորձագետը նշել է, որ այդ նախագծերի վերաբերյալ տարբեր քննարկումներ են անցկացվել: Հարցն այն է, որ կառավարության դիրքորոշման համաձայն, բոլոր երեք ՀԷԿ-երը պետք է կառուցվեն մասնավոր ներդրումներով։ Բայց ակնհայտ է մեկ բան. այդ օբյեկտներն զգալի օգնություն կլինեին պետության էներգետիկ անվտանգության պահպանման գործում, առավել եւս, որ խոսքը սեփական հումքով, տվյալ դեպքում ՝ ջրով աշխատող բազիսային կայանների մասին է։ Կարևոր է նաև ուսումնասիրել ջրակուտակման կայանների մշակման հնարավորությունը, որոնք կարող են օգնել վերականգնվող աղբյուրների ներուժի բաշխմանը:

Խոսելով հիմնադրամի աշխատանքի մասին՝ Փասոյանը նշել է, որ այն ակտիվորեն աշխատում է երկրի համայնքների հետ ՝ վերջիններիս կարողությունները մեծացնելու համար։ Եվրամիության 781 հազար եվրո դրամաշնորհով Ապարանում և Արթիկում արևային կայաններ են կառուցվել։ Ապարանում կառուցվել են 11 և 22 կիլովատ հզորությամբ 2 փոքր արևային էլեկտրակայաններ՝ քաղաքապետարանի և տեղի մշակույթի տան հարևանությամբ։ Ավելցուկի առկայության դեպքում, ինչպես դա տեղի է ունենում մշակույթի տան դեպքում, էլեկտրաէներգիան վաճառվում է ցանցերին ։ Ստացված միջոցները մուտքագրվում են արտաբյուջետային հիմնադրամ, որից իրականացվում են համանման այլ ծրագրեր, այդ թվում ՝ արևային էլեկտրակայանների հզորությունների ընդլայնում։

Արթիկում իրականացվել է առեւտրային ուղղվածության նախագիծ։ Քաղաքում կառուցվել է 600 կՎտ հզորությամբ լիցենզավորված արևային էլեկտրակայան, որի էլեկտրաէներգիայի ավելցուկը վաճառվում է ցանցերին, իսկ միջոցներն ուղղվում են ռեվոլվերային ֆոնդի համալրմանը։ Դրանով փորձ է արվում լուծել համայնքի բյուջեի դեֆիցիտի քրոնիկական խնդիրը։ Քաղաքի բաժնեմասային մասնակցությունն այս նախագծին կազմել է 20 տոկոս, մնացած 80 տոկոսը ֆինանսավորել է ԵՄ-ը։ "Այս կայանն առաջինն է երկրում, որն ամբողջությամբ պատկանում է համայնքին, որը կարող է ապահովել ամսական մոտ 3 մլն դրամի մուտքեր քաղաքի բյուջե։ Այդ միջոցներն ուղղվելու են Արթիկում վերականգնվող էներգետիկայի հետագա զարգացմանը։ Տարածքային կառավարման և ենթակառուցվածքների նախարարության հետ պայմանավորվածության համաձայն, որպես ԵՄ Քաղաքապետերի համաձայնագրի ցուցադրական նախագիծ, այս նախագիծը կարող է դառնալ մոդելային՝ ողջ հանրապետությունում դրա տարածման համար", - ընդգծել է փորձագետը։