Բարձր անորոշության պայմաններում աճում է կառուցվածքային բարեփոխումների անհրաժեշտությունը

Արմինֆո.Արժույթի միջազգային հիմնադրամի (ԱՄՀ) գործադիր խորհուրդը հաստատեց 128.8 միլիոն ՓՀԻ (շուրջ 171.1 միլիոն ԱՄՆ դոլարի) չափով 36-ամսյա «Պահուստային ծրագիր» (SBA) Հայաստանի համար՝ օգնելու մակրոտնտեսական կայունության պահպանմանը, նվազման ռիսկերից ապահովագրության ապահովմանը և կառուցվածքային բարեփոխումների օրակարգի օժանդակությանը։ Այս առիթով Հայաստանում Արժույթի միջազգային հիմնադրամի մշտական ներկայացուցիչ պրն. Մեհդի Ռաիսսին սիրով համաձայնել է «Արմինֆո»-ի հետ հարցազրույցի ընթացքում պատասխանել մի շարք հարցերի։

- Խնդրում ենք պատմել Հայաստանի համար 2023-2025 թվականների նոր եռամյա կանխարգելիչ «Պահուստային ծրագրի» հիմնական ուղղությունների մասին։ Որքանո՞վ է այն տարբերվում նախորդ ծրագրի հիմնական կետերից։ Նոր ծրագրի շրջանակում աջակցության փաստացի գումարը 180 -ից  իջեցվել է 171.1 միլիոնի։ Ինչի՞ հետ է դա կապված։ Չէ՞ որ աշխարհում աճում են անկայունության ռիսկերը՝ առաջին հերթին բարձր գնաճը և բյուջեի անհավասարակշռությունները։

-     2022 թվականի մայիսին Հայաստանն հաջողությամբ ավարտեց ԱՄՀ-ի օժանդակությամբ ծրագիրը, որն օգնեց ՔՈՎԻԴ-19 համավարկի և Լեռնային Ղարաբաղի (ԼՂ) հակամարտության գոտում պատերազմի անբարենպաստ հետևանքների մեղմմանը և ճանապարհ հարթեց հետագա կառուցվածքային բարեփոխումների համար։ Արդեն երկու տարի է, որ տնտեսությունը կայուն աճում է, և 2023 թվականի և միջնաժամկետ հատվածի հեռանկարն ընդհանուր առմամբ դրական է։ Այնուամենայնիվ, անորոշությունը չափազանց բարձր է և առկա են կառուցվածքային բարեփոխումների կարիքներ։

Այս համատեքստում «Պահուստային ծրագիրը» նպատակ ունի աջակցելու իշխանությունների ջանքերին՝ ուղղված.

1. մակրոտնտեսական կայունության պահպանմանը։ Առանձին քաղաքականությունների թվում են՝      

2023 թվականին պետական բյուջեն, որն աջակցում է Հայաստանի զարգացման կարիքներին և միջնաժամկետ ծախսերի ուղուն, որը կպահպանի պետական պարտք չափավոր մակարդակում։ Լրացուցիչ եկամուտների հավաքագրումը առողջապահության, կրթության, ենթակառուցվածքների և սոցիալական պաշտպանության ուղղությամբ ծախսերի հնարավորություն կընձեռի։

Դրամավարկային քաղաքականության դիրքը, որը ժամանակի ընթացքում գնաճն իջեցնում է մինչև ՀՀ ԿԲ-ի 4 տոկոսի թիրախը՝ ՀՀ դրամի երկկողմանի ճկունության և միջազգային պահուստների առողջ բուֆերների պահպանմանն աջակցող փոխարժեքի քաղաքականությամբ։

Ֆինանսական հատվածի միջոցառումները՝ ուղղված անշարժ գույքի գների բարձրացման և հիփոթեքային արագորեն աճող վարկավորման ռիսկերի նվազեցմանը, բանկերի կապիտալի բուֆերների պահպանմանը և կարգավորման և վերահսկողական դաշտի հզորացմանը։

2. ապագայի ուղղությամբ ներդումների կատարմանը և ավելի բարձր, ավելի ներառական տնտեսական աճի հետամուտ լինելուն։ Կառուցվածքային բարեփոխումների փաթեթը, որը նպատակուղղված է առևտրի և ներդրումների խթանմանը, ենթակառուցվածքների զարգացմանը և կապի բարելավմանը, մասնավոր հատվածի համար Հայաստանում գործարարությամբ զբաղվելու հեշտացմանը, աշխատատեղերի ստեղծմանը և սոցիալական պաշտպանության բարելավմանը, թվայնացման խորացմանը և կլիմայի փոփոխության դեմ դիմակայունության ձևավորմանը։ Այս ուղղություններով բարեփոխումները կփոխլրացնեն նաև զարգացման մյուս գործըկերների օժանդակությամբ գործադրվող ջանքերը։

3. նվազման ռիսկերից ապահովագրության ապահովմանը. Հայաստանի իշխանությունները մտադիր են «Պահուստային ծրագիրը» դիտարկել որպես կանխարգելիչ՝ հաշվի առնելով, որ տնտեսությունը ներկայումս լավ վիճակում է և ֆինանսավորումը մատչելի է։ ԱՄՀ-ի օժանդակությամբ ծրագիրը շուկային դրական ազդանշան տալու, այլ միջազգային ֆինանսական կառույցների աջակցությունը խթանելու և արտաքին ֆինանսավորման հնարավոր կարիքների դեպքում որպես ապահովագրություն ծառայելու նպատակ ունի։ Ծրագրի չափը համապատասխանեցված է այս նպատակների իրագործմանը։

- Ինչպե՞ս եք գնահատում նախորդ ծրագրի իրագործումը՝ հաշվի առնելով անհաղթահարելի ուժի հանգամանքները, որոնք կապված էին համավարակի և Լեռնային Ղարաբաղի պատերազմի հետ։ ԱՄՀ-ին չի մտահոգու՞մ, որ կառավարությունը թերակատարում է բյուջեի՝ կապիտալ ներդրումների մասով հոդվածները։

-     ԱՄՀ-ի օժանդակությամբ 2019-2022 թվականների ծրագրի կատարողականը բարձր էր։ 2020 թվականին տնտեսությանը հարված հասցրած շոկերի պատճառով ի սկզբանե նախատեսվածից ավելի մեծ ֆինանսական աջակցություն պահանջվեց։ Նշվածն իշխանություններին հնարավորություն տվեց հասցեական առողջապահական և սոցիալական պաշտպանություն տրամադրել  անապահովներին ՝ միաժամանակ պահպանելով հարկաբյուջետային կայունությունը։ Եկամուտների վարչարարության և հանրային ֆինանսների կառավարման բարեփոխումներն օգնեցին առաջնահերթ ծախսերի համար ռեսուրսների ավելացմանը։ Հաղորդակցության բարելավմանը և ֆինանսական շուկաների զարգացմանն ուղղված ՀՀ ԿԲ-ի ջանքերն օգնեցին գնաճի նպատակադրման համակարգի հզորացմանը։ ՀՀ ԿԲ-ն նաև կատարելագործել է իր վերահսկողական գործիքակազմը։ ՀՀ ԿԲ-ի միջազգային պահուստներն աստիճանաբար ավելացան՝ մինչև 2022 թվականի մայիսը հասնելով հարմարավետ մակարդակի։ Կառուցվածքային բարեփոխումները սկսեցին ուժեղացնել կառավարումը և աջակցել բիզնես միջավայրին։

Այնուամենայնիվ, պահպանվել է արտաքին ֆինանսավորմամբ ծրագրերի կատարման դանդաղ ընթացքը։ Սա երկարամյա խնդիր է, որն անհրաժեշտ է ուշիուշով վերլուծել և կարգավորել։ ԱՄՀ-ի օժանդակությամբ նոր ծրագրի շրջանակում ՀՀ իշխանություններն հանձն են առել վեր հանել և վերացնել խոշոր կապիտալ ծրագրերի պլանավորման, բյուջետավորման, իրականացման և մշտադիտարկման արդյունավետ շրջափուլի խոչընդոտները։ ԱՄՀ-ն պատրաստ է այս ջանքերը խորացնելու համար տեխնիկական աջակցություն տրամադրել։

- Պաշտոնապես տարածված հաղոդրագրություններում ԱՄՀ-ն խորհուրդ է տալիս դրամավարկային խիստ քաղաքականություն պահպանել։ Հավանաբար գիտեք, որ դրամավարկային խիստ քաղաքականությունը, որը մի կողմից ուղղված է գնաճի զսպմանը, իսկ մյուս կողմից՝ դրամի փոխարժեքի ուժեղացմանը, պետական պարտքի նվազեցմանը, միևնույն ժամանակ էականորեն իջեցրել է արտահանման կողմնորոշմամբ բիզնեսների մրցունակությունը։ Մինչդեռ արտահանման աջակցությունը կառավարության կարևորագույն խնդիրներից է։ Ինչպե՞ս գտնել ոսկե միջինը։ Չէ՞ որ կառավարությունը խուսափում է արտահանողներին ուղղակի աջակցության տրամադրումից։

- Թույլ տվեք այս կարևոր հարցերից յուրաքանչյուրը պարզաբանել։

1. Բարձր գնաճը հիմնական մտավախությունն է, և գնաճային ճնշումներին արձագանքելու ՀՀ ԿԲ ջանքերը ժամանակին և նախաձեռնողական են եղել։ ՀՀ ԿԲ-ի քաղաքականության առաջնահերթությունը ժամանակի ընթացքում գնաճի ուղղորդումն է դեպի 4 տոկոսի թիրախը։ Այն կարևորագույն նշանակություն ունի մակրոտնտեսական կայունության պահպանման և միջնաժամկետ աճին օժանդակելու համար։ Բարձր գնաճը հատկապես վնասակար է առավել անապահովների համար, ինչն է՛լ ավելի հրատապ է դարձնում դրա վճռական հաղթահարումը։

2. Անհրաժեշտ է լավ հասկանալ դրամի արժևորումը պայմանավորող գործոնները։ Ուկրաինայի պատերազմին հաջորդած եկամուտների, կապիտալի, աշխատուժի և բիզնեսի զանգվածային ներհոսքը Հայաստան ավելացրեց արտարժույթի առաջարկը և բարձրացրեց դրամի նկատմամբ պահանջարկը՝ դառնալով արժևորման նշանակալի ճնշումների պատճառ։

3. Սպասվում է, որ պետական պարտքը կնվազի 2021 թվականի ՀՆԱ-ի 60.3 տոկոսից՝ մինչև 2022 թվականի վերջը կազմելով ՀՆԱ-ի 51 տոկոսը, ինչը ձեռքբերում է։ Մեր գնահատումը ցույց է տալիս, որ 2022 թվականին ՀՆԱ-ի աճն ամենաշատն է նպաստել այդ նվազմանը։ Իրոք, դրամի արժևորումը ևս շատ էականորեն է նպաստել՝ հաշվի առնելով ընդհանուր պետական պարտքի մեջ արտարժույթով արտահայտված պարտքի մեծ տեսակարար կշիռը։ Սա ընդգծում է նաև բուֆերների ստեղծման անհրաժեշտությունը ապագա շոկերին դիմագրավելու համար, որոնք կարող են բացասաբար անդրադառնալ աճի և փոխարժեքի վրա։

4. Արտահանմանը միտված ոլորտների մրցունակությունը բազմաբնույթ է և կախված է թե՛ գնային, թե՛ ոչ գնային գործոններից։ Ուկրաինայում պատերազմի սկզբից ի վեր խոշոր ներհոսքերի հետևանքով դրամը Հայաստանի առևտրային գործընկերների արժույթների զամբյուղի նկատմամբ անվանական արտահայտությամբ 20 տոկոսով արժևորվեց, սակայն նկատելիորեն արժեզրկվեց ռուբլու նկատմամբ՝ նպաստելով Հայաստանի արտահանման մեջ Ռուսաստանի տեսակարար կշռի աճին։ Այնուամենայնիվ, հիմնական առևտրային գործընկերների մեծ մասի ուղղությամբ արտահանումը 2022 թվականին զգալիորեն աճել է։ Մրցունակության պահպանումը և Հայաստանի արտահանման ուղղությունների ընդլայնումը կախված է այնպիսի գործոններից, ինչպիսիք են՝ արտահանման որակը, կատարելագործվածությունը և ճկունությունը։ Այս առումով ողջունելի են Հայաստանի մրցունակության համակողմանի գնահատում կատարելու իշխանությունների ծրագրերը։

Նոր «Պահուստային ծրագիրը» կօգնի իշխանությունների՝ արտահանմանն ուղղած աճին հետամուտ լինելու նպատակին։ Առանձին բարեփոխումների համար ուղենիշը Կառավարության 2021–2026 թվականների ծրագիրն է։ Օրինակ՝ առկա ենթակառուցվածքի համակարգի ընդլայնումը խիստ կարևոր է արտահանմանն օժանդակելու և օտարերկրյա ուղղակի ներդրումներ ներգրավելու համար։ Մաքսային ընթացակարգերի դյուրինացումը և ձևակերպման ժամանակի կրճատումը կարող են նպաստել առևտրի ծավալների մեծացմանը։

- Հայաստանի բանկային համակարգում ավելցուկային իրացվելիությունը և տնտեսության վարկավորման լուրջ արգելակումը կարող են ժամանակի ընթացքում շահութաբերության կորստի ռիսկերն ավելացնել, երբ արտասահմանից ներհոսքերը դադարեն և ոչ տոկոսային եկամուտը նվազի։ Ձեր կարծիքով՝ երկրի բանկային համակարգի ներդրումային ակտիվությունն ինչպե՞ս կարելի է մեծացնել։

- ՀՀ ԿԲ-ի ռիսկերի շրջահայաց կառավարման և ուժեղ վերահսկողության շնորհիվ, բանկային համակարգը լավ կապիտալացված է և իրացվելի (ինչը բանկային համակարգին շոկերին դիմագրավելու, կորուստները կլանելու և իր կարճաժամկետ պարտավորությունները վճարելու հնարավորություն է տալիս)։ Բանկերի կապիտալի համարժեքության ցուցանիշները շատ ավելի բարձր են պահպանվում, քան գործող 12 տոկոս նվազագույն պահանջն է, իրացվելիությունը բարձր է (որպես պաշտպանություն ավանդատուների համար), իսկ չաշխատող վարկերը ցածր են՝ ընդհանուր վարկերի շուրջ 3 տոկոսը։ Այնուամենայնիվ անցողիկ գործոններով պայմանավորված՝ բանկային հատվածի շահութաբերությունը բարելավվել է։ Վարկերի աճի տեմպի վերջին արագացումը պայմանավորված էր դրամով հիփոթեքային վարկավորման 32 տոկոսանոց աճով (2021 թվականի դեկտեմբերի համեմատ)։ Աճել են նաև ընկերությունների վարկերը, սակայն դրանց ընդհանուր մեծությունը բանկերի հաշվեկշիռներում նվազել է՝ պայմանավորված դրամի արժևորմամբ։ Սպառողական վարկերի աճը, որին 2022 թվականի հոկտեմբերի դրությամբ բաժին էր ընկնում ընդհանուր վարկերի մեկ քառորդից պակաս մասը, փոքր է եղել՝ պայմանավորված  տնային տնտեսությունների հաշվեկշիռներում սահմանափակ պահանջարկով և բարձր իրացվելիությամբ։

- ՀՀ ԿԲ-ի համար հիմնական առաջնահերթությունն է շարունակել ֆինանսական հատվածի ռիսկերի մշտադիտարկումը և մակրոպրուդենցիալ գործիքների կատարելագործումը (այսինքն՝ քաղաքականություն, որը նպատակաուղղված է ընդհանոուր առմամբ ֆինանսական համակարգի կայունության ապահովմանը)։ Այն կօգնի անշարժ գույքի գների և հիփոթեքային վարկավորման կտրուկ աճին առնչվող ռիսկերի զսպմանը։ Ֆինանսական համակարգի կայունության պահպանումը կարևորագույն նշանակություն ունի տնտեսությանը բանկերի օժանդակությունը շարունակելու և ներդրումային գործունեությանը նպաստելու համար։