Հայաստանի համար ավելի իրատեսական է ԵԱԶԲ-ի 4,2 տոկոս աճի կանխատեսումը, սակայն կարեւոր է զարգացման նոր պարադիգմը

Արմինֆո.Հայաստանի համար առավել իրատեսական է Եվրասիական զարգացման բանկի տնտեսության 4,2 տոկոս աճի կանխատեսումը՝ ընթացիկ տարվա պետբյուջեում ամրագրված 7 տոկոսի փոխարեն։

ԱրմԻնֆո-ի թղթակցի հետ զրույցում նման տեսակետ է   հայտնել Ռուս-հայկական համալսարանի դոցենտ, "Տրամաբանություն" անկախ գործարար և ֆինանսատնտեսական հետազոտությունների կենտրոնի ղեկավար, "Վալդայ" միջազգային բանավիճային ակումբի փորձագետ Արա Կարյանը,  պատասխանելով այն հարցին, թե ինչը կարող է նպաստել, և ինչը խանգարել երկրի ՀՆԱ-ի աճին 2023 թվականին:

Փորձագետի խոսքով ՝ Հայաստանի տնտեսության հետագա զարգացման հարցերն այսօր հուզում են բոլորին, եւ դրանց պատասխանելու համար անհրաժեշտ է գնահատել, թե, առաջին հերթին, աշխարհում տեղի ունեցող իրադարձությունները։ Եթե Fitch միջազգային վարկանիշային գործակալության ավելի վաղ ներկայացրած կանխատեսումների համաձայն, ՀՆԱ-ի համաշխարհային աճը 2023 թվականի համար կանխատեսվում էր 1,7 տոկոս, ապա այժմ այդ ցուցանիշը նվազել է մինչեւ 1,4 տոկոս: Կանխատեսման վերանայումը պայմանավորված է, հիմնականում, կենտրոնական բանկերի դրամավարկային քաղաքականության խստացմամբ։ Բացի այդ, ոչ վերջին դերն է խաղում նաև գնաճային ճնշումները զսպելու քաղաքականությունը, ինչը, ի դեպ, պարզվեց, որ բավականին բարդ գործոն է։ Եթե Չինաստանում գնաճի մակարդակը գնահատվում էր 4,5 տոկոս, ապա այսօր՝ 4,1 տոկոս, ԱՄՆ-ում 0,3 տոկոս՝ 0,5 տոկոսի փոխարեն, եւ միայն Եվրոպայում գնաճի գնահատականը կազմել է 0,1 տոկոս՝ նախկին 0,2 տոկոս կանխատեսման փոխարեն։ "Ամերիկացի տնտեսագետ Նուրիել Ռուբինին, որի կանխատեսումներին պետք է ողջ ուշադրությամբ վերաբերվել, թեկուզ, միայն այն պատճառով, որ նա կանխատեսել էր 2008 թվականի համաշխարհային տնտեսական ճգնաժամը, նշել է, որ հասունանում է ժամանակը, որը նա անվանել է բոլոր լճացման ճգնաժամերի մայր: Նա, մասնավորապես, դա բացատրում է նրանով, որ 2009 թվականին մասնավոր և պետական հատվածների ընդհանուր պարտքը կազմում էր ՀՆԱ-ի 200% - ը, 2021 թվականին այդ ցուցանիշը հասել է 350% - ի։ ԱՄՆ - ում ներկայում այդ ցուցանիշը հասել է 420 տոկոսի, ինչը գերազանցում է մեծ դեպրեսիայի եւ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո եղած ցուցանիշները", - նշել է Կարյանը։

«Շատերը մոռացել են, որ մինչ այժմ ստերիլիզացված չէ դրամական թողարկման այն ծավալը (այսպես կոչված՝ "ուղղաթիռային փողեր"), որը թողարկվել է COVID-19 համավարակի ժամանակ, խոսքը 11 տրլն դոլարի մասին է, որից 6 տրլն բաժին ՝ ընկնում ԱՄՆ-ին: Այսօր բոլորը մոռացել են այդ մասին, բայց չէ որ այդ զանգվածը պետք է ինչ-որ կերպ ստերիլիզացվի, քանի որ ուղղակի ազդեցություն է ունենում գնաճային գործընթացների վրա։ Շատ հետաքրքիր գործընթացներ են տեղի ունենում նաեւ կրիպտոարժույթի առնչությամբ: FTX բորսայի փլուզումից հետո աշխարհի խոշորագույն ներդրումային բանկերից մեկը ' Goldman Sachs-ը, սկսել է ավելի էժանացած կրիպտոֆիրմաների որս: Կրիպտոարժույթներում ամենաբարձր նշագիծը 2021 թվականի վերջին կազմել է 2,9 տրլ դոլար, 2022 թվականի վերջին այն նվազել է մինչև մոտ 2 տրլ դոլար", - ասել է փորձագետը, հավելելով, որ այս բոլոր գործընթացներն ուղղակի կամ անուղղակի ազդեցություն են ունենում նաև Հայաստանի տնտեսության զարգացման վրա։

Կարյանը նշել է, որ անցած տարվա երեք եռամսյակում Հայաստանի ՀՆԱ-ն կազմել է 14,8 տոկոս ՝ 9,9 տոկոս գնաճի դեպքում: Որպես այս աճի պատճառներից մեկը՝ փորձագետը մատնանշել է Ռուսաստանից 150 հազար ռելոկանտների ժամանումը երկիր, ինչը չէր կարող չանդրադառնալ աշխատատեղերի աճի վրա, որը ՀՀ - ում հասել է աննախադեպ մակարդակի՝ 701450։ Ժամանած միգրանտները կամ իրենց ձեռնարկություններն են ստեղծել Հայաստանում, կամ ներգրավվել են հայկական ՏՏ ընկերություններում աշխատանքային գործունեության մեջ։ "Հարկ չկա ակնկալելու, որ նոր տարում այդ միտումը կպահպանվի, մանավանդ, հաշվի առնելով ռելոկանտների արտահոսքը, օրինակ՝ դեպի Իսրայել։ Հարկ է նաև հիշել, որ նոր տարում դրամավարկային պայմանները կլինեն չեզոք, իսկ ֆիսկալ բյուջետային քաղաքականությունը ՝ թույլ խթանող։ "Սրանք լուրջ ինստիտուտների գնահատականներ են, որոնք պետք է նկատի ունենալ, հատկապես՝ ընթացիկ տարում սպասվող թույլ արտաքին պահանջարկի եւ փոխանցումների կտրուկ նվազման ֆոնին", - նշել է փորձագետը:

Նա նշել է նաեւ այն ռիսկերը, որոնք կապված են արտահանման մեկ՝ ռուսական շուկա մատակարարումների կենտրոնացման հետ՝ չնայած այս փաստում նաեւ դրական պահի առկայությանը։ Միևնույն ժամանակ, Կարյանն ուշադրություն է հրավիրել երկրում արտահանման խթանման աջակցության մեխանիզմների առկայության վրա, որոնք, ըստ նրա, գրեթե չեն աշխատում։ Որպես օրինակ՝ նա նշել է 2013 թվականին արտահանման վարկերի ապահովագրության պետական ծրագրի գործարկումը, և, նույնիսկ, ստեղծվել է արտահանման վարկերի ապահովագրության պետական գործակալություն։ Մինչդեռ, թվերն այլ բան են ասում. 2021 թվականին փոխհատուցման ծավալները կազմել են 78,7 մլն դրամ, 2022 թվականի երեք եռամսյակների համար  104 մլն դրամ։ Հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ ողջ հայկական արտահանման 60% - ը բաժին է ընկնում Ռուսաստանին, և գործարքների կեսը կատարվել է ԱՄՆ դոլարով, և, նկատի ունենալով, որ արտահանման դոլարով գործարքները հայտնվել են ՌԴ-ում հայկական կոնտրագենտների պատժամիջոցների տակ, ըստ էության, այդ ռիսկերը, որոնցից ապահովագրվել են հայ արտահանողները, պատշաճ փոխհատուցում չեն ստացել՝ հայտնվելով շատ բարդ իրավիճակում։ "Այս ֆոնին՝ փոխհատուցումների ծավալները պետք է ավելանային 10-20 անգամ, բայց ներկայացված թվերը բոլորովին այլ բանի մասին են խոսում։ Ում է հետաքրքրում, թե ինչ է կատարվում մեր արտահանողների հետ։ Այդ դեպքում՝ ինչի համար են ստեղծել այդ ինստիտուտը» ,- հարց է տալիս փորձագետը:

Նա նաեւ հիշեցրել է, որ ՀՀ կառավարությունն իր մի շարք ծրագրերի շրջանակներում սուբսիդավորում է գյուղատնտեսության զարգացման, ինչպես նաեւ արտահանման համար ներգրավված վարկերի տոկոսադրույքները: <Բայց այսօր ոչ ոք չի կարող հստակ ասել, թե ինչպես է դա անդրադարձել բիզնեսի և, ընդհանրապես, տնտեսության վրա: Արդկո՞ք զբաղեցել են նոր խորշեր, կամ ինչ-որ դրական արդյունքներ են ստացվել» ,- ընդգծել է Կարյանը։

Նա հավելել է, որ երկրի տնտեսության զարգացման վրա ոչ վերջին դերը են խաղալու պղնձի եւ մոլիբդենի համաշխարհային գները, որոնք, ամենայն հավանականությամբ, կպահպանվեն բարձր մակարդակում: Դա կապված է Ուկրաինայում շարունակվող պատերազմի հետ։ Ռազմարդյունաբերական համալիրի բոլոր ձեռնարկությունները՝ ինչպես Ռուսաստանում, այնպես էլ Եվրոպայում, Բացի ԱՄՆ-ից, գրեթե սպառել են ռազմական մատակարարումների հնարավորությունները։ Եվրոպայի 20 երկրներից մատակարարումներն արդեն գնում են բանակային պահուստների հաշվին, բուն պահեստներում արդեն պահուստներ չկան։ Հակամարտության մեջ ներգրավված երկրների պաշտպանական արդյունաբերությունը կաշխատի ողջ հզորությամբ, եւ այս ֆոնին կարելի է հանգիստ լինել այն առումով, որ պղնձի եւ մոլիբդենի գները չեն նվազի։

Փորձագետի կարծիքով՝ բավականին դժվար է գնահատել Հայաստանի տնտեսության զարգացման վրա զբոսաշրջային հոսքի աճի ազդեցությունը 2023 թվականին, ինչի մասին նշված է ՀՀ 2023 թվականի բյուջեում։ Ուկրաինայում ռազմական գործողությունների պատճառով ռուսաստանցիների սոցիալ-տնտեսական վիճակի որոշակի վատթարացման ֆոնին, որն, ըստ էության, ածանցյալ է դեպի Հայաստան զբոսաշրջության զարգացման համար, դժվար է պատկերացնել Ռուսաստանից այցելությունների մեծ աճ։

Կարյանը նաև կանխատեսել է, որ 2023 թվականին մի քանի անգամ կավելանան երկրի առևտրային բանկերի ոչ տոկոսային եկամուտները։ Նախկինում բանկերի ոչ տոկոսային եկամուտներն, ավանդաբար, ցածր են եղել տոկոսային եկամուտներից, բայց 2022 թվականին մի քանի անգամ բարձրացվել են բանկային ծառայությունների տարբեր սակագներ, ներառյալ՝ դրամական փոխանցումները, և՝ ոչ միայն Ռուսաստանից եկողների, այլև հենց Հայաստանի քաղաքացիների համար։ "Ես տվյալներ ունեմ այն մասին, որ, նույնիսկ, նույն բանկում մի հաշվից մյուսին գումար փոխանցելու համար քաղաքացին պարտավոր է միջնորդավճար վճարել, ինչը, պարզապես, ծիծաղելի է", - նկատել է փորձագետը, հավելելով, որ խնդիրը պետք է դիտարկել երկու պրիզմայով. ինչպես է նման մարտավարությունը ազդելու ֆինանսական ծառայությունների սպառողների վստահության վրա, չէ որ ֆինանսական ոլորտում վստահությունը փողին հավասարազոր հասկացություն է, եւ ինչպես են նման եկամուտները ազդելու ապագայում սպառողի սպասարկման վրա, որին պարտավոր են բանկերն ու ֆինանսական կառույցները:

Նա նշել է պետբյուջեի հարկային ծախսերի խնդիրը ՝ պայմանավորված տարբեր հարկային նախապատվություններով և արտոնություններով, որոնք գործում են տնտեսությունում, նախ և առաջ, խնդիրները օբյեկտիվ համահարթելու նպատակով, և, երկրորդ, ճյուղերի, ոլորտների, որտադրությունների որոշակի խթանման նպատակով: 2023 թվականին այդ նպատակների համար բյուջեում ամրագրված է 584,7 մլրդ դրամ, որը հավասար է ողջ հարկահավաքման 26% - ին և ՀՆԱ-ի 6,5% - ին, որի 18% - ը բաժին է ընկնում ԱԱՀ-ին։ Այսպիսով պետությունն իրականացնում է "բյուջետային ծախսեր", որոնք, ըստ էության, չստացված հարկային հավաաքագրումն են։ "Սակայն չկան այնպիսի հաշվարկներ, որոնք վկայեն այդ ծրագրերի արդյունավետության մասին, հաշվի առնելով գործոնները՝ ֆիսկալ, տնտեսական եւ սոցիալական ազդեցությունները, իսկ առանձին դեպքերում կարելի է ավելացնել նաեւ էկոլոգիական էֆեկտը։ Ֆիսկալ, տնտեսական, սոցիալական (ինչպես նաև բնապահպանական) պարամետրերի ինտեգրալ գնահատումը կբացահայտի, թե որքանով արդյունավետ է տվյալ հարկային արտոնությունը, որը գործում է երկար տարիներ կամ վերջերս (կարևոր չէ ՝ տրված է նախկին թե ներկա իշխանությունների կողմից): Դրանով կարելի է բացատրել նաև այն, որ մեր բյուջեն թալմուդ է, որում ընդամենը 10%  է կազմում եկամտային մասը, մնացած 90% - ը ծախսային մասի նկարագրությունն է, և դա շատ ճիշտ է ծախսային մասով։ Մինչդեռ, կիրառելով բոլոր հարկային առավելությունների եւ արտոնությունների համար անհրաժեշտ հաշվարկները, առանձին ձեռնարկությունների, ոլորտների կամ ճյուղերի համար, նույնպիսի տարողունակ "թալմուդ" կլինի բյուջեի եկամտային մասում: Այդ դեպքում պետությունը կարող է հարկատուներին հստակ նշել, թե ինչի  համար է տրամադրվել եւ որքան արդյունավետ է աշխատում բյուջեի շրջանակներում նախատեսված հարկային ծախսերի այդ 26 տոկոսը", - նշել է Կարյանը։

Նա հիշատակել է նաեւ եկամուտների համընդհանուր հայտարարագրման համակարգի կիրառում սկսելու երկրի իշխանությունների մտադրությունները, ինչն՝ ինքնին, ֆիսկալ քաղաքականության մաս է կազմում։ Բայց, նախքան քաղաքացիների եկամուտները բացահայտելու փորձ անելը, անհրաժեշտ է կողմնորոշվել միջոցների ծախսերի արդյունավետության մակարդակի առնչությամբ, ներառյալ բյուջեից, նշանակում է, հարկատուների կողմից տրամադրված նշված հարկային ծախսերը: Կապիտալ ծախսերի զգալի մասն ուղղվում է ենթակառուցվածքային նախագծերին։ Մինչդեռ, հենց այս ուղղությամբ է դիտվում հատկացումների մշտական չկատարումը, և այս հարցում ջանքերի կենտրոնացման անհրաժեշտություն կա։

Ինչ վերաբերում է պետական պարտքի չափին, որը ներկայումս գերազանցում է ՀՆԱ-ի 60 տոկոսը, փորձագետը նշել է, որ այդ շեմը սարսափելի չէ: Այս հարցում կարևորը ոչ թե պարտքի մեծությունն է, այլ այն, թե ինչպես է այն կառավարվում։ Այդ նույն հարկային առավելությունները և արտոնությունները տրամադրվում են ենթակառուցվածքային նախագծերի համար, որոնք  ֆինանսավորվում են արտաքին փոխառու միջոցներից, բայց ոչ ոք չի հարցնում արդյունքների մասին: Խնդիրը, ինչպես նշել է Կարյանը, հենց դա է։

Նա նշել է, որ ծառայությունների աճը, ըստ 2022 թվականի երեք եռամսյակների պաշտոնական տվյալների, աճել է 28% - ով, ինչը կապված է սպառողական ապրանքների գների աճի և գնաճի բարձրացման հետ։ Արդյունաբերական արտադրությունն աճել է 9,9% - ով, որի աճի հիմնական շարժիչ ուժը վերամշակող արդյունաբերությունն էր (18,1%): Էլեկտրաէներգիայի արտադրությունն աճել է 16,8% - ով, շինարարության ոլորտը՝ 13,9% - ով, արտահանման ծավալներն աճել են 71% - ով, իսկ ներմուծումը՝ 63% - ով ։ Սակայն, ինչպես կարծում է փորձագետը, 2023 թվականին այս բոլոր ցուցանիշները, բացառությամբ շինարարության ոլորտի, դժվար կլինի պահպանել։

Փորձագետն առանձնացրել է ՀՀ տնտեսության որակական աճի խնդիրը, երբ կարելի է գործել ոչ թե 4 կամ 7 տոկոս աճի, այլ որակական զարգացման հիման վրա աճի խնդիրներով, որն ուղղակիորեն կախված չէ մոլիբդենի գների և ռելոկանտների անսպասելի ներհոսքի ազդեցությունից։ Նա ուշադրություն է հրավիրել ՏՀՏ ծառայությունների ոլորտի վրա, որի աճը ՀՆԱ-ի մոտ 10 տոկոսի սահմաններում է։ Այն կարող էր ավելի բարձր լինել, եթե չլիներ արտարժույթների նկատմամբ ազգային արժույթի ուռճացված փոխարժեքը։ Ամեն դեպքում, ըստ Կարյանի, Հայաստանը համաշխարհային մասշտաբով չի կարող հավակնել ՏՏ ոլորտում առաջատարության։ «Մեզ համար կարևոր է ոչ միայն աճը, այլև՝ որակական զարգացումը: ՀՀ տնտեսության արմատական, բազմակի, որակական և ներառական աճի համար անհրաժեշտ է մշակել և առանձնացնել թվային տնտեսության մատրիցայի վրա զարգացման նոր առանցքներ։ Դա նշանակում է թվային հարթակները դնել Հայաստանի համար հեռանկարային բոլոր ոլորտների զարգացման հիմքում ՝ IT + ինժինիրինգ, IT + չիպերի արտադրություն, IT + կենսատեխնոլոգիա, IT + քիմիա, IT+ ճշգրիտ մեքենաշինություն, IT+սարքաշինություն, IT+ դեղագործություն, IT+ ագրոարտադրություն և այլն։ 21-րդ դարում առաջադրանքը պետք է լինի հենց այդպիսին, մենք արդեն բավականին ուշացել ենք", - ասել է փորձագետը: Խնդիրների նման ձևակերպման դեպքում կապահովվի ոչ միայն ՀՆԱ-ի աճ, այլև որակական զարգացում։ Հնարավոր կլինի գործ ունենալ ոչ միայն հարկային խթանման գործոնների հետ, այլեւ պրոֆեսիոնալ կադրերի եւ ենթակառուցվածքային այլ բաղադրիչների պատրաստման ապահովման համար նշված ուղղություններից յուրաքանչյուրի համար ' ՏՏ + որոշակի ոլորտ:

Փորձագետը նշել է, որ նույնպիսի խնդիր կա նաեւ ֆինանսական ոլորտում եւ ֆինանսական տեխնիկայի գործարկմամբ կապիտալի շուկայի ձեւավորման անհրաժեշտություն: Օրինակ ՝ Հայաստանի կապիտալի չձևավորված շուկան պետք է աշխուժացնել թվային արժեթղթերի և քրաուդֆանդինգի կիրառմամբ։ Առավել եւս, որ դրա համար արդեն կա գործիքակազմ բլոքչեյնի հիմքի վրա՝ համապատասխան ERS - 20 ստանդարտ կրիպտոարժեթղթերի եւ, նույնիսկ, կրիպտո արժեթղթերի հարթակի համար, օրինակ, «CAFÉ» եւ այլն: "Մարդկությունն անցել է զարգացման երեք փուլ. ագրարային՝ շատ հազարամյակներ, արդյունաբերական դարաշրջան, որն ընդամենը 300 տարեկան է, և հետինդուստրիալ զարգացում, որում մենք գտնվում ենք, թեեւ, փորձագետները նշում են նաև մետամոդեռնիզմի ակնկալվող ժամանակաշրջանը, բայց ողջ հարց այն է, որ "մետա" նախածանցը իմաստ ունի «պոստ»  իմաստ , և սա առայժմ արհեստական հասկացություն է, և, իրականում, սա պոստմոդեռնիզմի դարաշրջան է: Եվ եթե չի հաջողվել արդյունքի հասնել ինդուստրիալ զարգացման մատրիցայի կիրառմամբ, եկեք մտածենք նոր դարաշրջանի թվային տեխնոլոգիաների կիրառման մասին", - ընդգծել է Կարյանը։