Տիգրան Ջրբաշյան. ԱՊԱ ներկայումս առաջարկվող տեսքով ներդրումը չի հանգեցնի համակարգի արդյունավետության և որակի բարձրացմանը

Արմինֆո. Առողջության պարտադիր ապահովագրության համակարգի` ներկայումս առաջարկվող տեսքով ներդրումը կբերի առողջապահական համակարգի ֆինանսավորման աղբյուրների փոփոխության` չհանգեցնելով, սակայն, համակարգի արդյունավետության և որակի բարձրացմանը: Այդ մասին Facebook-ի իր էջում գրել է "Ամերիա" ընկերության կառավարման խորհրդատվական ծառայության տնօրեն Տիգրան Ջրբաշյանը։

«Առողջապահության ընթացիկ ծախսերը որպես ՀՆԱ մասնաբաժին դիտարկելիս` կարելի է նկատել, որ, Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպության վերջին տվյալներով, 2020 թվականին Հայաստանի ցուցանիշը (ՀՆԱ-ի 12%) գերազանցում է այնպիսի երկրների ցուցանիշները, ինչպիսիք են Իսրայելը (8%), Իտալիան (10%), Ֆինլանդիան (10%), և համադրելի է Ֆրանսիայի (12%) կամ Գերմանիայի (13%) ցուցանիշների հետ (ավելին տե'ս https://apps.who.int/nha/database/Select/Indicators/en):

Միևնույն ժամանակ, վերջին 20 տարիների ընթացքում Հայաստանում մեկ շնչին բաժին ընկնող առողջապահական ծախսերը (և' պետական, և' մասնավոր) ավելացել են շուրջ 20 անգամ` 26 դոլարից (2000 թվականին) հասնելով 524 դոլարի 2019 թվականին: Արդյունքում, ներկայումս առողջության պահպանման գինը Հայաստանում զգալիորեն գերազանցում է տարածաշրջանային այլ երկրներում համանման ցուցանիշները. այդ ցուցանիշով Հայաստանը գերազանցում է ինչպես Վրաստանի (291 դոլար), այնպես էլ Ադրբեջանի ցուցանիշները (193 դոլար):

Այսպիսով` իրապես կարիք կա նախաձեռնել առողջապահական համակարգի բարեփոխում, որի թիրախը պետք է լինի համակարգի արդյունավետության բարձրացումը, մասնավորապես` քաղաքացիների անձնական միջոցներից ծախսվող գումարների ճիշտ ուղղորդումը և կառավարումը:

Հայաստանի առողջապահական համակարգի առանձնահատկություններից մեկն այն է, որ պետական բյուջեից հատկացումները կազմում են առողջապահական ծախսերի միայն փոքր մասը՝ 2019 թ. տվյալներով` շուրջ 15%-ը: Այսինքն` համակարգի ֆինանսավորման հիմնական բեռը` ծախսերի շուրջ 85%-ը, հոգում է բնակչությունը` իր անձնական միջոցներից ծախսերի հաշվին (անգլերեն` out-of-pocket expenses): Պետք է նշել, որ, օրինակ` հարևան Վրաստանում 2019 թ. բնակչության անձնական միջոցների բաժինն առողջապահության վրա կատարվող ընդհանուր ծախսերում կազմել է մոտ 47%` ունենալով նաև նվազման միտում, Հայաստանի հետ նույն եկամտային խմբին պատկանող` միջինից բարձր եկամուտ ունեցող երկրներում` 32%, իսկ համաշխարհային միջինը շուրջ 19% է (ավելին տե'ս https://data.worldbank.org/indicator/SH.XPD.OOPC.CH.ZS):

Առողջապահության վրա կատարվող ծախսերի ֆինանսավորման աղբյուրներից բացի` անհրաժեշտ է անպայմանորեն անդրադառնալ համակարգի արդյունավետության և արտադրողականության խնդրին, որը, առողջապահական համակարգի հիմնական ցուցանիշների համաձայն, ակնհայտորեն ցածր է, մասնավորապես՝

1. Դեռևս 2015 թվականին Հայաստանը 1,000 բնակչի հաշվով ունեցած հիվանդանոցային մահճակալների հաշվով` 4.2, ավելի քան 1,5 անգամ գերազանցում էր աշխարհի միջին ցուցանիշը` 2.7։ Հայաստանի այս ցուցանիշը համեմատելի է Արևմտյան Եվրոպայի մի շարք երկրների, դրանցից` Հունաստանի (4.2), Լյուքսեմբուրգի (4.3), Շվեյցարիայի (4.4) հետ, և գերազանցում է այնպիսի երկրների համանուն ցուցանիշը, ինչպիսիք են Շվեդիան (2.1), Նորվեգիան (3.5) ու Դանիան (2.6) (ավելին տե'ս https://data.worldbank.org/indicator/SH.MED.BEDS.ZS...)։

2. 1,000 բնակչի հաշվով բժիշկների քանակով Հայաստանը (4.4 բժիշկ 1,000 բնակչի հաշվով) գերազանցում է ինչպես աշխարհի միջին ցուցանիշը (1.7), այնպես էլ միջինից բարձր (2.3) և բարձր եկամուտ ունեցող երկրների միջին ցուցանիշը (3.7) (ավելին տե’ս https://data.worldbank.org/indicator/SH.MED.PHYS.ZS...)։

Միևնույն ժամանակ, առողջապահության համակարգի արդյունավետության տեսանկյունից, Հայաստանը բախվում է լուրջ խնդիրների, դրանցից`

1. 2019 թ․-ին ոչ վարակիչ հիվանդություններից (որը ընդհանուր մահացության մասնաբաժնում կազմել է ավելի քան 93%) մահացության հարաբերական գործակիցը հասել է 829-ի` 1990 թ.-ի 528-ի փոխարեն։ Ոչ վարակիչ հիվանդություններից մահացության ցուցանիշով Հայաստանը գերազանցում է ինչպես աշխարհի միջին (73% ընդհանուր մահացության մասնաբաժնում), այնպես էլ միջինից բարձր եկամուտ ունեցող երկրների միջին ցուցանիշը (85% ընդհանուր մահացության մասնաբաժնում).

2. Առողջապահության որակի և հասանելիության ինդեքսով (անգլերեն` Healthcare Access and Quality index) Հայաստանի ցուցանիշը 2016 թ.-ին 71, իսկ 2019 թ.-ին արդեն 63,2 էր։ Թեև այս ցուցանիշով Հայաստանը փոքր-ինչ գերազանցում է Ադրբեջանին և Վրաստանին (համապատասխանաբար 57,2 և 53,3), սակայն, հաշվի առնելով առողջապահության գինը, Հայաստանը գին/որակ հարաբերակցությամբ զգալիորեն զիջում է իր հարևաններին։

Վերջին 30 տարիների ընթացքում առողջապահության համակարգի բարեփոխումներն իրականացվել են` առանց վերջինիս արդյունավետությունը և արտադրողականությունը թիրախավորելու` նպատակ ունենալով պահպանել համակարգն այն տեսքով, ինչպիսին կա` մեծացնելով նաև դրան առնչվող քանակական ցուցանիշները։ Դրա հետևանքով ներկայումս Հայաստանում առկա է իրավիճակ, երբ հիվանդանոցների, բժիշկների, մահճակալների հարաբերական քանակով Հայաստանը գերազանցում է եվրոպական զարգացած երկրների մեծ մասին, իսկ առողջապահության արդյունավետության տեսանկյունից` զիջում իրենից ավելի քիչ զարգացած երկրներին։ Իմ կարծիքով` պետական ֆինանսավորումը «կոնսերվացնում» է համակարգի անարդյունավետությունը, և առողջապահության ծախսերի մեջ պետական մասնաբաժնի հետագա ավելացումն էլ ավելի է խորացնելու այս խնդիրը։

Մեր թիմի հաշվարկներով` կա հնարավորություն Հայաստանի առողջապահության ծախսերը կրճատել մոտավորապես 40%-ով, եթե ՀՆԱ մասնաբաժնում ցուցանիշը դարձնենք համեմատելի Վրաստանի հետ։ Այդ դեպքում, քաղաքացիների անձնական միջոցներից կատարվող ծախսերը կկրճատվեն մոտ 3 անգամ, որին հնարավոր կլինի հասնել այդ գումարի ավելի արդյունավետ և ուղղորդված ծախսելու դեպքում։ Համոզված եմ, որ, արդյունավետության բարձրացման տեսանկյունից, մասնավոր ապահովագրական ընկերություններն այս խնդիրը կարող են լուծել շատ ավելի թիրախային՝ մասնավոր-պետություն համագործակցության միջոցով։

Ելնելով թվարկված խնդիրներից ու ներկա իրավիճակից` առողջության ապահովագրության համակարգն անհրաժեշտ է ներդնել փուլային եղանակով` հաշվի առնելով կամավոր ապահովագրվածների քանակը, քաղաքացիների օբյեկտիվ բնութագիրը և եկամուտների չափը` դրանցից կախված կիրառելով տարբերակված մոտեցում։ Առողջության ապահովագրության փուլային եղանակով ներդրման շրջանակներում մասնավորապես անհրաժեշտ է`

- առաջին փուլում սահմանել, որ առողջապահության կամավոր ապահովագրության ծախսը կարող է դիտարկվել որպես եկամտահարկի հարկվող բազայի նվազեցում,

- սահմանել առողջության պարտադիր ապահովագրության պարտավորություն այն մարդկանց համար, որոնց եկամուտը գերազանցում է որոշակի սահմանաչափը, կամ որոնք ունեն սահմանված չափը գերազանցող անշարժ կամ շարժական գույք, արժեթղթեր և այլն (նույն մոտեցմամբ, ինչպես առաջարկում էի սահմանել եկամուտների հայտարարագիր ներկայացնելու պարտավորությունը): Այդ չափանիշներից ելնելով` կիրառել պետական համաֆինանսավորման տարբերակված մոտեցում:

Առաջին փուլով առողջապահական ապահովագրություն ստացող անձինք այլևս չեն օգտվի պետական ֆինանսավորումից, ինչը հնարավորություն կընձեռի պետական միջոցներն ուղղել բնակչության սոցիալապես խոցելի խմբերի առողջության պահպանմանը և առողջապահական ծախսերի ծածկմանը», - ընդգծել է փորձագետը։

Նշենք, որ Հայաստանում համընդհանուր պարտադիր բժշկական ապահովագրության փուլային ներդրումը կսկսվի 2024 թվականից։ ՀՀ առողջապահության նախարարությունը մշակել է ՀԲԱ ներդրման հայեցակարգի նախագիծ և իրավական ակտերի e-draft.am միասնական պորտալում ներկայացրել հանրային դատին՝ հունվարի 11-ին: Հայեցակարգի հեղինակները նշում են, թե միջազգային փորձը ցույց է տալիս, որ առողջապահական համակարգը արդյունավետ է աշխատում և հնարավորություն է տալիս արձանագրել ոչ ֆինանսական ցուցանիշների բարելավում' կյանքի միջին տևողության ավելացման, մայրական և մանկական մահացության նվազման տեսքով' բավարար ֆինանսավորման առկայության դեպքում: "Եվրոպայի եւ Կենտրոնական Ասիայի շատ երկրների համեմատ, Հայաստանում պետական ֆինանսավորման մակարդակը չափազանց ցածր է. վերջին 25 տարիների ընթացքում ցուցանիշը կազմել է առողջապահության ոլորտի համախմբված բյուջեի ծախսերի 5,4 տոկոսը կամ ՀՆԱ-ի մոտ 1,4 տոկոսը, ինչը առնվազն 4 անգամ պակաս է Հայաստանի հետ համադրելի երկրների միջին ցուցանիշներից", - ասված է փաստաթղթում:

Անբավարար ֆինանսավորումը հանգեցրել է նաև բժշկական կազմակերպությունների անբավարար ծանրաբեռնվածության (ոչ աղքատ բնակչության 12,6% - ը, ցածր եկամուտ ունեցող բնակչության 24,5% - ը և ծայրահեղ աղքատ բնակչության 49% - ը ֆինանսական պատճառներով չեն դիմում առաջին բուժօգնության (PMP): "Տնային տնտեսությունների առողջապահական ծախսերի ավելի քան 10% ցուցանիշով Հայաստանը 16,1%-ով գերազանցում է համաշխարհային (12,7%) և տարածաշրջանային (7,4%) միջին ցուցանիշները ։ Բնակչության մոտ 9% - ը սպառողական ծախսերի ավելի քան 25% - ը հատկացնում է առողջապահությանը, ինչի արդյունքում վերջիններիս մոտ 6% - ը աղքատանում է, ինչը տարածաշրջանում ամենաբարձր ցուցանիշներից մեկն է", - նշվում է նախագծում:

Ինչպես գտնում է նախագծի մշակողների խումբը, Հայաստանը պետք է կիրառի արդյունավետ առողջապահական համակարգեր ունեցող երկրների փորձը ՝ ապահովելով բնակչության ֆինանսական մատչելիությունն ու պաշտպանությունը բազային ծառայությունների փաթեթում ներառված ծառայությունների ստացման ժամանակ, նվազեցնելով բժշկական սպասարկման աղետալի ծախսերը եւ, որպես հետեւանք, բնակչության աղքատացումը, առողջապահության ոլորտում ծախսված գումարների քանակի ավելացումը, արդյունավետությունը, բժշկական օգնության եւ սպասարկման որակի բարձրացումը:

Նշենք, որ ԱՊԱ նախագծի մշակման առաջին փորձն ու փորձագիտական խումբը Հայաստանում ստեղծվել է 2017 թվականին՝ Կարեն Կարապետյանի կառավարության օրոք։ Ըստ այդ նախագծի ՝ բոլոր աշխատող քաղաքացիներն ու ռեզիդենտները պետք է վճարեին ամսական 6 հազար դրամ։ Այսօր 6 հազար դրամը կարող է վերածվել աշխատավարձի 6 տոկոսի, ինչպես նշված է 2019 թվականին ընդունված առաջին հայեցակարգում։ Որոնք են ֆինանսական պարամետրերը: