Ուրբաթ, 23 Օգոստոսի 2024 19:25

Արմինֆո. 2022 թվականից սկսած Հայաստանի ՏՏ ոլորտում զգալի աճ է գրանցվել, հիմնականում, Ռուսաստանից ռելոկանտների ներհոսքի հաշվին։ Այդ ժամանակահատվածում ոլորտը դարձել է ՀՆԱ-ի աճի նշանակալի աղբյուր ՝ ապահովելով աճի 1-3 տոկոսային կետ ։ Սակայն վերջին երկու եռամսյակների տվյալները ցույց են տալիս մտահոգիչ պատկեր, եւ ոլորտը սկսել է դիմակայել լուրջ մարտահրավերներին. Որն է պատճառը և ինչպես թույլ չտալ, որ ոլորտը բարձր դիրքերից գլորվի ներքև, ֆեյսբուքյան իր էջում փորձել է պատասխանել Հայաստանի պետական տնտեսագիտական համալսարանի դոցենտ, տնտեսական վերլուծաբան Աղասի Թավադյանը:

 

Պետական եկամուտների կոմիտեի տվյալների համաձայն, եթե 2019 թվականին ՏՏ ոլորտի հարկատուների 88.3%-ը գրանցվել է ՀՀ քաղաքացիների կողմից, ապա արդեն 2022-ին ցուցանիշը նվազել է մինչև 52.8%, 2023-ին կազմել է 48.4%, իսկ այս տարվա առաջին կիսամյակի տվյալներով նվազել է մինչև 12.6%: Այսինքն, ըստ Թավադյանի, 2024 թվականի առաջին կիսամյակի ավարտին տեղական գրանցմամբ ՏՏ ընկերությունների թիվը 5163-ից նվազել է մինչև 1174 (4,4 անգամ), իսկ ահա արտասահմանյան գրանցմամբ ՏՏ ընկերությունները կտրուկ թռիչք են գրանցել ՝ 5511-ից հասնելով 8180 - ի ։

 

Սակայն, ինչպես նկատում է տնտեսագետը, այդ թվերը հակասում են աշխատակիցների թվաքանակի դինամիկային. Հայաստանում գրանցված ընկերությունների աշխատակիցների թիվը կրճատվել է ընդամենը 5,5 տոկոսով, իսկ նման անհամապատասխանությունը կարող է մի քանի սցենար մատնանշել ՝ տվյալների անճշտություններ, փոքր բիզնեսի զանգվածային փակում կամ գրանցման կարգավիճակի փոփոխություն:

 

Այսպես, նույն ՊԵԿ-ի տվյալներով, եթե 2019 թվականին ՏՏ ոլորտի աշխատողների 88,4%-ն աշխատել է տեղական ընկերություններում, ապա 2022 թվականի արդյունքներով ցուցանիշը նվազել է մինչև 83,5%, իսկ 2024 թվականի առաջին կիսամյակի ավարտին ՝ մինչև 82,7% ։ Ստացվում է, որ Հայաստանում գրանցված ընկերություններում միջինում աշխատում է 24,5 աշխատող, իսկ արտասահմանյան գրանցմամբ ընկերություններում ՝ ընդամենը 0,74 աշխատող:

 

Այս էական տարբերությունը, ըստ փորձագետի, կարող է վկայել բազմաթիվ "փոստային ընկերությունների" գոյության մասին ։ Ամենայն հավանականությամբ, 2024 թվականի առաջին կիսամյակում ՀՀ քաղաքացիների կողմից գրանցված <փոստային ընկերությունները> փակվել և վերաբացվել են օտարերկրյա քաղաքացիների կողմից: Նման ընկերությունները, հիմնականում, թղթի վրա գոյություն ունեն հարկային կամ իրավական նպատակներով, բայց, գործնականում, իրական գործունեություն չեն ծավալում:

 

Բացի այդ, եթե ոլորտում միջին աշխատավարձը 2018-2019 թվականներին կազմել է մոտ 550-600 հազար դրամ, ապա 2022 թվականին ցուցանիշն աճել է մինչև 700 հազար, 2023 և 2024 թվականներին այն հասել է 1-1, 1 մլն դրամի ։ <Աշխատավարձի և աշխատողների թվաքանակի աճի գագաթնակետը եղել է 2023 թվականի սկզբին: Կտրուկ աճը սկսվել է 2022 թվականի սկզբին, ինչը համընկնում է Ռուսաստանից միգրանտների ներհոսքի հետ ։ Սակայն վերջին մեկ տարվա ընթացքում աճի տեմպերը դանդաղել են", - նշել է Թավադյանը ։ Հայաստանում ՏՏ ընկերություններ ստեղծելու որոշումը պայմանավորված էր ոչ թե երկրի ներքին առավելություններով, այլ ԵԱՏՄ-ին անդամակցությամբ, որը երաշխավորում էր Միության անդամ պետությունների միջև աշխատուժի, կապիտալի, ապրանքների և ծառայությունների ազատ տեղաշարժը, հստակեցնում է փորձագետը:

 

Ինչի՞ մասին է «լռում» հարկատուների ցանկը

 

ՏՏ ոլորտի խոշոր հարկատուների ցանկում մի շարք հետաքրքիր միտումներ են նկատվում, նշում է Թավադյանը ։ 2024 թվականի հունվար-հունիս ամիսներին 1000 խոշոր հարկատուների ցանկում ընդգրկվել է 79 ՏՏ ընկերություն, ինչը պետբյուջեին ապահովել է 45.9 մլրդ դրամի եկամուտ, ինչը 123 մլն դրամով պակաս է 2023 թվականի նույն ժամանակահատվածի համեմատ ։ ՏՏ ընկերությունների ներդրումը ընդհանուր հարկային եկամուտներում նվազել է 4,8% - ից մինչև 4,4%:

 

Ցանկում առաջատարը Synopsys Armenia-ն է, որն ապաահովել է վճարված շահութահարկի 12% - ը (1,1 մլրդ դրամ) ։ ՏՏ ոլորտի 20 խոշոր հարկատուներից 8-ի մոտ հարկային վճարումների նվազում է գրանցվել Հատկապես զգալի նվազում է արձանագրվել Veeam Armenia, VMware, DataArt, EPAM ընկերություններում, ինչը, հիմնականում, կապված է եկամտահարկի գծով նվազման հետ։

 

ՏՏ ոլորտի անկման պատճառների մասին

 

Հայկական դրամի արժևորում. 2022 թվականի սկզբին մեկ դոլարն արժեր 480 դրամ, իսկ այժմ ՝ 386 դրամ: Ներկայումս դրամը փոխարկելի արժույթների շարքում ամենաարժեքավորն է։ Այս արժևորումը բացասաբար է ազդում արտահանմանն ուղղված ոլորտների, այդ թվում ՝ ՏՏ ոլորտի վրա ։ 2022 թվականին դրամի թանկացումը հանգեցրել է բազմաթիվ տեղական ՏՏ ընկերությունների սնանկացման, սակայն այդ միտումը չի անդրադարձել ընդհանուր վիճակագրության վրա՝ օտարերկրյա, հատկապես, ռուս ծրագրավորողների մեծ ներհոսքի պատճառով ։ 2024 թվականի սկզբին դրամի հետագա արժևորումը (մեկ դոլարի դիմաց 404-ից 386 դրամ) հանգեցրել է ՏՏ ոլորտում սնանկությունների նոր շարքի ։ Արդյունքում՝ այսօր նկատվում է հակառակ գործընթաց՝ ՏՏ մասնագետների արտահոսք երկրից։

 

Հարկային քաղաքականության վերանայում. Հայաստանում հարկերի հավաքագրումը դարձել է ինքնանպատակ, նկատում է Թավադյանը: Հավաստագրված ՏՏ ընկերությունների համար եկամտահարկի 10% արտոնյալ դրույքաչափի ժամկետը կավարտվի 2024 թվականի դեկտեմբերի 31-ին, իսկ եկամտահարկից ազատումն արդեն ավարտվել է 2023 թվականի դեկտեմբերի 31-ին:

 

Այս ֆոնին իշխանությունները որոշել են 2025 թվականից փոքր և միջին բիզնեսի համար շրջանառության հարկը 5% - ից դարձնել 10% ։ Մինչդեռ հարևան Վրաստանը ՏՏ ընկերությունների համար ընդամենը 1 տոկոս հարկ է սահմանել, ինչը երկիրը գրավիչ է դարձնում հայկական ՏՏ ընկերությունների համար:

 

Երևանում կյանքի արժեքը. Հայկական դրամի արժևորման պատճառով Հայաստանում կյանքն ավելի թանկ է նստում: 2022-2023 թվականներին Երևանում բնակարանի վարձակալության արժեքը գերազանցել է, նույնիսկ, Մոսկվայի գները։ Դա նվազեցնում է Հայաստանի երկարաժամկետ գրավչությունը օտարերկրյա մասնագետների համար։

 

Կապիտալի արտահոսք. Վերջին շրջանում Հայաստանում նկատվում է կապիտալի արտահոսք և ներհոսքի նվազում ։ < ՏՏ մասնագետները մեզ մոտ եկել են սեփական կապիտալով, իսկ հիմա այն հանում են երկրից։ Կապիտալի արտահոսքի միտում մենք տեսնում ենք ընթացիկ տարվա սկզբից>, - նշում է փորձագետը։

 

Երկարաժամկետ հետևանքներ և հնարավորություններ

 

Տնտեսագետի կարծիքով ՝ ՏՏ ոլորտում առկա իրավիճակը վկայում է դրա զարգացման ռազմավարության վերանայման անհրաժեշտության մասին ։ 2022 թվականին ՏՏ մասնագետների ներհոսքը ժամանակավոր էր, և դրա վրա չպետք է հիմնված լինի երկարաժամկետ քաղաքականություն ։ Կառավարության ուշադրությունը հարկերի հավաքագրման վրա որպես հիմնական միջոց կենտրոնացնելը կարող է վտանգել ՀՆԱ-ի կայուն աճի համար անհրաժեշտ հարկային արտոնությունների երկարաժամկետ ռազմավարությունը:

 

Այդ առչնությամբ տնտեսագետն առաջարկում է գնալ հարկային քաղաքականության վերանայման ։ Հարկային բեռի մեղմացումը կարող է օգնել տնտեսական անկման պայմաններում: Մինչդեռ, կառավարությունը, ձգտելով ապահովել հարկային եկամուտների հետագա աճը, խստացնում է հարկային վարչարարությունը և դիմում նոր հարկատեսակների ներդրմանը կամ առկա հարկային դրույքաչափերի բարձրացմանը: Փորձագետը վստահ է, որ նման մոտեցումը կարող է բացասական հետևանքներ ունենալ ։ Տնտեսագիտության մեջ հայտնի Լաֆերի կորի հայեցակարգը ցույց է տալիս, որ որոշակի կետից հետո հարկային բեռի շարունակական բարձրացումը կարող է հանգեցնել հարկային եկամուտների նվազման: Դա կարող է տեղի ունենալ, քանի որ բարձր հարկերը կարող են խթանել ստվերային տնտեսությունը կամ նվազեցնել տնտեսական ակտիվությունը:

 

Թավադյանը նաև կոչ է անում Վանաձոր քաղաքը դիտարկել որպես ՏՏ հանգույց: Երեւանի եւ Թբիլիսիի միջեւ քաղաքի ռազմավարական դիրքը կարելի է օգտագործել ՏՏ մասնագետների ներգրավման համար հարկային արտոնությունների միջոցով, կարծում է նա:

 

Իրավիճակը ճիշտ ուղղությամբ շտկելու համար տնտեսագետն առաջարկում է ստանձնել "արտարժույթի փոխարժեքի կառավարումը" ։ <Ուժեղ արժույթը բացասական ազդեցություն ունի տեղեկատվական տեխնոլոգիաների հատվածի և արտահանման ներուժի վրա, մինչդեռ, արժեզրկումը կարող է խթանել պետական պարտքի աճը և կապիտալի արտահոսքը: Հենց այս հանգամանքով էլ պայմանավորված է գրեթե զրոյական գնաճի պայմաններում ԿԲ-ի տոկոսադրույքների նվազման վերաբերյալ տարակուսանքը ։ Այս հարցն արժանի է առանձին վերլուծության>, - նկատում է նա։

 

Իշխանությունները նաեւ պետք է մտածեն մատչելի բնակարանների ապահովման մասին։ Թեեւ կապիտալի ներհոսքը, հիմնականում, բաժին է ընկել բնակարանաշինությանը, այս հարցը դեռ լուծման կարիք ունի։

 

 "Առաջիկա ամիսները վճռորոշ նշանակություն կունենան Հայաստանի ՏՏ ոլորտի ապագայի համար", - ամփոփել է Աղասի Թավադյանը: