Երկուշաբթի, 23 Սեպտեմբերի 2024 16:13

Արմինֆո. Հայ-թուրքական սահմանի բացումն ու թուրքական հնարավոր տնտեսական էքսպանսիան մտահոգություններ են առաջացնում Հայաստանում, հատկապես, երբ խոսքը վերաբերում է հայկական շուկայում թուրքական սննդամթերքի գերմրցունակությանը: ACCESS վերլուծական կենտրոնի փորձագետները գնահատել են թուրքական սննդամթերքի մրցունակության մակարդակը Հայաստանում՝ սահմանի բացման դեպքում, ինչպես նաև դիտարկել հնարավոր ռիսկերին դիմակայելու հնարավոր ուղիները:

 

«Հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորումը որակական նոր փուլ մտավ 44- օրյա պատերազմից հետո։ 2021 թ․ Հայաստանը և Թուրքիան երկխոսության գործընթացում նշանակեցին հատուկ ներկայացուցիչներ, համապատասխանաբար, և , ովքեր արդեն 2022 թ․ հուլիսի 1-ին Վիեննայում ձեռք բերեցին հնարավոր սեղմ ժամկետներում ապահովելու Հայաստան-Թուրքիա ցամաքային սահմանը հատելու հնարավորություն Հայաստան և Թուրքիա այցելող երրորդ երկրների քաղաքացիների համար, ինչը պետք է դառնար հայ-թուրքական սահմանի բացման առաջին քայլը։ Թեև անցել է ավելի քան երկու տարի, պայմանավորվածությունը դեռ կյանքի չի կոչվել։ Այդուհանդերձ, կասկած չկա, որ մի օր հայ-թուրքական սահմանը բացվելու է, և երկկողմ առևտուրը, որն այսօր էլ միջնորդավորված կերպով կա (հիմնականում ներմուծում է Հայաստանը Վրաստանի տարածքով), ավելի է դյուրինանալու», - կարծում են վերլոըծական ամփոփագրի հեղինակները։

 

Հայ-թուրքական առևտուրը երեկ և այսօր

 

Թեև Թուրքիան առաջին պետություններից էր, որ 1991 թ․ ճանաչեց Հայաստանի անկախությունը, այդուհանդերձ հայ-թուրքական ցամաքային սահմանը ԽՍՀՄ փլուզումից ի վեր պաշտոնապես փակ է եղել՝ չհաշված հումանիտար նպատակով բացումը եզակի դեպքերում (օրինակ՝ 1993, 2023թթ ): «Չնայած սահմանի փակ լինելուն՝ անկախության առաջին տարիներին բավականին ինտենսիվ սահմանային մաքսանենգ առեւտուր կար ռուս սահմանապահների թողտվությամբ, որը շուտով վերացվեց, և ցամաքային ճանապարհով առևտրի միակ տարբերակը մնաց Վրաստանի տարածքով իրականացվող տարանցիկ բեռնափոխադրումը (առևտուրը)։ Վերջին 30 տարիներին ժամանակ առ ժամանակ Հայաստանի և Թուրքիայի միջև կատարվել են նաև պարբերական օդային չվերթներ, որոնք որոշակիորեն սպասարկել են նաև առևտրային հոսքերը։ Հայաստանի ապրանքային ներմուծման կառուցվածքում Թուրքիան հարաբերականորեն նշանակալի դերակատարում ունեցել է 2008-2011 թթ., երբ վերջինիս մասնաբաժինը Հայաստանի ներմուծման կառուցվածքում գերազանցել է 6% -ը (2008)։ Թեպետ 2023 թ․ գրանցվել է թուրքական ծագման արտադրանքի ամենամեծ ծավալով ներմուծումը՝ շուրջ 337 միլիոն ԱՄՆ դոլար, սակայն Թուրքիայի մասնաբաժինը ՀՀ ներմուծման կառուցվածքում շարունակել է նվազել՝ 2023-2024 թթ․ կազմելով միջինում 2%», - ասվում է ամփոփագրում:

 

Ավանդաբար Թուրքիայից Հայաստան ներմուծված ապրանքախմբերում ամենախոշոր կշիռն ունեցել են կենցաղային և արդյունաբերական ապրանքները, այդ թվում ՝ պլաստիկե, փայտե իրեր, հագուստ և գործվածք, նավթաքիմիական նյութեր, մետաղներ և այլն։ Այդպիսի պատկեր է նաև այժմ․ 2020-23թթ․ միջին տվյալների համաձայն՝ ներմուծման 14%- ը կազմել են շոգեկաթսաները և համանման այլ սարքավորումներ, 16%-ը զանազան տրիկոտաժե կամ ոչ տրիկոտաժե հագուստն ու գործվածքներն են, 13%-ն ապահովել են պլաստիկե, ալյումինե, փայտե իրերը և այլն։

 

Հայ-թուրքական առևտրի պոտենցիալը

 

Թուրքիայի հետ առևտրի պոտենցիալը գնահատելու համար կենտրոնի փորձագետները  փորձել են հասկանալ, թե որքանով է վերջինիս արտահանման նկարագիրը համընկնում մեր երկրի ներմուծման նկարագրին, և հակառակը՝ որքանով կարող է Հայաստանը դառնալ Թուրքիայի ներմուծման կարիքները սպասարկող երկիր։ Այդ նպատակով հաշվարկվել է միջազգային պրակտիկայում լայնորեն կիրառվող առեւտրի փոխլրացման ինդեքսը երկու երկրների առևտրի 2023 թ․ տվյալներով` ինչպես սննդի և գյուղատնտեսական նշանակության ապրանքների (HS 01-25 գլուխներ), այնպես էլ ամբողջ ապրանքային առևտրի համար։

 

Պարզվել է, որ թեպետ պարենի և գյուղատնտեսական նշանակության ապրանքների թուրքական պահանջարկը բավարարելու համար Հայաստանը ունի չափազանց փոքր հնարավորություններ,  այնուամենայնիվ, հակառակ ուղղությամբ ևս ցուցանիշը շատ մեծ չէ: Այսինքն՝ գյուղատնտեսական ապրանքների գծով Թուրքիայի արտահանման և Հայաստանի ներմուծման նկարագրերում կա որոշակի համընկնում, սակայն այն ուժեղ չէ։ Ընդ որում ՝ նմանատիպ է իրավիճակը նաև ամբողջ ապրանքային առևտրի դեպքում։ «Այս ամենով հանդերձ, հայ-թուրքական առևտրի ապագան այնքան էլ կանխատեսելի չէ։ Չնայած և՛ Հայաստանը, և՛ Թուրքիան հանդիսանում են Առևտրի համաշխարհային կազմակերպության (ԱՀԿ) անդամ, սակայն դեռևս 2002 թ. Թուրքիան Հայաստանի հետ տնտեսական հարաբերություններում հետևել ԱՀԿ Մարաքեշի և Առևտրի բազմակողմ-պարտադիր համաձայնագրերի դրույթներին։ Թուրքիայի այդ ծանուցումը ուժի մեջ է մինչև օրս, և չկան երաշխիքներ, որ սահմանի բացումը կուղեկցվի դրա հետկանչմամբ, ինչն էլ նշանակում է, որ Թուրքիան չի խոստանում Հայաստանի նկատմամբ կիրառել այն սակագները (կամ ոչ պակաս բարենպաստ սակագներ), որոնք կիրառում է ԱՀԿ մյուս անդամների նկատմամբ։ Այլ կերպ ասած՝ Հայաստանի դեպքում, այսպես կոչված, «ազգերի առավել բարենպաստության» (most-favoured-nation, MFN) ռեժիմը երաշխավորված չէ», - ընդգծել են ACSES-ում։

 

ԵԱՏՄ-Թուրքիա մաքսային կարգավորումներ

 

Չնայած 1996-ից Թուրքիան ունի մաքսային միության վերաբերյալ համաձայնագիր ԵՄ-ի հետ, նա ակտիվ առևտրային կապեր է հաստատել ԵԱՏՄ անդամ գրեթե բոլոր երկրների հետ՝ բացառությամբ Հայաստանի, և մինչև վերջերս, ԵԱՏՄ որոշումներով համարվելով զարգացող երկիր, օգտվում էր արտոնյալ սակագներից, այդ թվում ՝ ներմուծման նվազեցված կամ զրոյական սակագներից: 2021 թ. ընդունված որոշումով ԵԱՏՄ-ն զարգացող երկրների արտոնյալ ցանկը կրճատել է մոտ 3 անգամ. ցանկից հեռացվել է նաև Թուրքիան, որի հետ որպես երրորդ երկիր այժմ գործում են ԵԱՏՄ տարածք ներմուծման ընդհանուր սակագները։ Դրանք պարենի և գյուղատնտեսական նշանակության ապրանքների համար հիմնականում 10-15%-ի միջակայքում են. համեմատաբար բարձր սակագներ են սահմանված մսամթերքի և կաթնամթերքի նկատմամբ, իսկ համեմատաբար ցածր սակագներ՝ ձկնամթերքի, ցիտրուսային մրգերի, աղի և ալյուրի նկատմամբ:

 

Ընտրված պարենամթերքի գները Հայաստանում և Թուրքիայում․ համեմատականներ

 

Հայ-թուրքական սահմանի բացումն ու ազատ առևտուրը հանգեցնելու է սպառողական մակարդակում պարզագույն երկընտրանքի, որտեղ տեղացի արտադրողը կարող է կամ պահել, կամ կորցնել իր սպառողին։ Եթե կանխատեսումների հիմքում դնենք գների, ԵԱՏՄ–Թուրքիա մաքսային կարգավորումների, հարկային դրույքաչափերի, առևտրային մարժաների ներկա պայմանները և ենթադրությունը, որ սպառողը առաջնորդվելու է բացառապես գնային գործոնով, կենտրոնի փորձաագետները հասկացել են,  թե իրականության մեջ ինչ պատկեր է ունենալու այդ երկընտրանքը ընտրված ապրանքների գծով։

 

Այսպես, հնարավոր սցենարները հասկանալու համար կենտրոնի փորձագետները դիտարկել են 50 ապրանքների միջին գները (Երևանի և թուրքական Կարսի սուպերմարկետների կայքերում ՝ 2024 թվականի մայիսի դրությամբ) ։ Ընտրված մթերքների հանրագումարը կազմում է Հայաստանի սպառողական զամբյուղում առկա սննդամթերքի ավելի քան 60% - ը ։ Ընդ որում, հաշվի են առնվել ինչպես լիրա/դրամ միջին փոխարժեքը մայիսին, երրորդ երկրներից ԵԱՏՄ տարածք ներմուծման մաքսային սակագները, ԱԱՀ-ի դրույքաչափերը Թուրքիայում (1% առանձին ապրանքների համար) եւ Հայաստանում (20%): Հարկ է նշել, որ բաց սահմանի դեպքում Թուրքիայի կենտրոնական շրջաններից դեպի Կարս և Երևան տրանսպորտային ծախսերը ենթադրվում էին նույնը, իսկ միջնորդական հավելավճարները նույնպես ենթադրվում էին հավասար Հայաստանում և Թուրքիայում:

 

Պարզվել է, որ հետազոտված 50 ապրանքներից 21-ի դեպքում Հայաստան պոտենցիալ ներկրվող թուրքական արտադրանքը կլինի ավելի թանկ և պակաս մրցունակ ՝ տեղական շուկայում ներկայացված Հայաստանի կամ այլ երկրների արտադրանքի համեմատ: Դրանց թվում են, հիմնականում, մսամթերքը և կաթնամթերքը, որոնց համար ԵԱՏՄ կանոնակարգերով սահմանվել են ներմուծման բավականին բարձր սակագներ (հիմնականում 15%, հավի դեպքում ՝ 80%), ինչպես նաև սոխը, սխտորը, կարտոֆիլը, գազարը և տեղական ագրոարտադրանքին բնորոշ այլ մթերքներ։

 

Մնացած 29 ապրանքների դեպքում իրավիճակն այլ է ։ Դրանք են մրգաբանջարեղենային պահածոների մեծ մասը, մրգերը (հատկապես ցիտրուսային մրգերը, որոնց համար ԵԱՏՄ - ում սահմանված է մաքսային նվազագույն դրույքաչափ ՝ 5%), ջեմերը, ալյուրը, աղը, քացախը, յուղը և սպառողական զամբյուղում առավել կարևոր քաշ ունեցող այլ սննդամթերքներ, որոնցից 20 - ի տեղական գինը գերազանցում է թուրքականը մինչև 2 անգամ, իսկ 9 - ի դեպքում ՝ ավելի քան երկու անգամ (կանաչ պղպեղը ՝ 4 անգամ, մանդարինը ՝ 5 անգամ) ։

 

 

Միջազգային փորձ. ինչպես պաշտպանել ներքին շուկան

 

Ներքին շուկան պաշտպանելու ամենակարճ ճանապարհը, թերևս, խիստ առևտրային սահմանափակումների, ընդհուպ, էմբարգոյի կիրառելն է։ Սակայն ինչպես հուշում է ֆրանսիացի տնտեսագետ Ֆրեդերիկ Բաստիայի առակը, «մոմագործների խնդրագրին» ընդառաջելով և արեգակնային լույսի դեմ պայքարելով՝ մենք առնվազն չենք ընտրում տնտեսական զարգացման առողջ ճանապարհը, նշել են ACSES-ում։

 

Բացի դրանից, հիշեցրել են նրանք, ԱՀԿ Գյուղատնտեսության մասին համաձայնագիրը, որը ստորագրվել է նաև Հայաստանի կողմից, աստիճանաբար պարտավորեցնում է ոչ սակագնային գործիքները փոխարինել սակագնայիններով (սակագնայնացում), իսկ ներմուծման սակագնային կարգավորման հնարավորություններն էլ խիստ սահմանափակում ՝  այդ կերպ փորձելով համաձայնագիրը, ավելի կանխատեսելի դարձնել միջազգային առևտուրը։ Նույն համաձայնագրի շրջանակում կարգավորվում են նաև գյուղատնտեսության ոլորտին աջակցության չափերը և տեսակները (բաժին 4, հոդված 6)։ Այդուհանդերձ, միջազգային փորձը ունի օրինակներ, թե ինչպես կարելի է պաշտպանել ներքին շուկան՝ միաժամանակ չմեկուսանալով և պահպանելով միջազգային «խաղի կանոնները»։

 

Մասնավորապես, Եվրոպական հանձնաժողովի կողմից 1962 թ. մեկնարկած այս նախաձեռնությունը այժմ ծախսում է Եվրոպական միության բյուջեի մոտ 35%-ը, իսկ գոյության առաջին տարիներին այդ ցուցանիշը գերազանցել է 70%-ը ։ Այդ ահռելի միջոցները` այժմ տարեկան մոտ 55 մլրդ եվրո, ծախսվում են այնպիսի գործիքների շրջանակում, որոնք տեղավորվում են ԱՀԿ-ի կողմից «կանաչ արկղում»։ Այդպիսիք են, օրինակ, ներդրումները գյուղատնտեսական ենթակառուցվածքների ուղղությամբ, ինչպես նաև ուղղակի վճարումները ֆերմերներին, որոնք տրվում են անկախ արտադրության ծավալից։

 

Կենտրոնի փորձագետները հղում են անում նաեւ Ճապոնիայում բրնձի շուկայի պաշտպանության փորձին: Վեեերջինս, բանակցելով ԱՀԿ-ի հետ, կարողացել է ապացուցել, որ բրնձի արտադրությունը խիստ զգայուն ոլորտ է երկրի տնտեսության համար, հետևաբար այն պաշտպանության կարիք ունի։ Այդ երկիրը բրնձի ներքին շուկան պաշտպանում է սակագնային քվոտաների միջոցով: Չինաստանում ևս տեղական բրնձի, ցորենի և եգիպտացորենի շուկան պաշտպանվում է սակագնային քվոտաների միջոցով:

Եզրակացություններ և առաջարկություններ

 

ACSES-ի կողմից կիրառված մեոթոդաբանությունը ցույց է տալիս, որ Հայաստանի պարենի և գյուղատնտեսական ապրանքների շուկան գրավելու Թուրքիայի հնարավորությունները  սահմանափակ են։

 

Այդուհանդերձ, հայ-թուրքական սահմանի բացման դեպքում դիտարկված 50 պարենային և գյուղատնտեսական ապրանքներից  29-ը գնով ավելի մրցունակ կլինեն Հայաստանում արտադրված ապրանքների նկատմամբ և, այլ հավասար պայմաններում, միջնաժամկետում կարող են շոշափելի խնդիրներ ստեղծել տեղական արտադրողների համար, սակայն վերջնական սպառողները կշահեն ցածր գներից։

 

Միևնույն ժամանակ, ինչպես կարծում են կենտրոնի փորձագետները, Հայաստանը թե գործող միջազգային իրավահարաբերությունների դաշտում, թե ներքին օրենսդրությամբ ունի բավարար լծակներ՝ իրականացնելու շուկայի արդյունավետ պաշտպանություն չարաշահումների դեպքում։ Մասնավորապես, ԵԱՏՄ պայմանագիրը հնարավորություն է տալիս սահմանել սեզոնային մաքսատուրքեր (տարեկան առավելագույնը 6 ամիս ժամկետով (հոդված 42, կետ 5)) կամ միակողմանի միջոցներ երրորդ երկրների նկատմամբ (հավելված 7, բաժին 10), ինչը թույլ է տալիս օպերատիվ, առանց երրորդ կողմի հավանության սպասելու գործարկել ներքին շուկայի պաշտպանության մեխանիզմներ, «Տնտեսական մրցակցության պաշտպանության մասին» օրենքը հնարավորություն է տալիս լիազոր մարմնին սկսելու վարույթ գերիշխող դիրք ունեցող տնտեսավարողների կողմից չհիմնավորված ցածր գին սահմանելու հատկանիշներով։

 

«Այսպիսով՝ հայ-թուրքական սահմանի բացման դեպքում դիտարկված պարենային և գյուղատնտեսական ապրանքներից 29-ի գծով շուկայում թուրքական արտադրողները կունենան գնային մրցունակություն, սակայն Հայաստանը ունի բավարար իրավական լծակներ իրավիճակը կառավարելի պահելու համար։ Այդ լծակների արդյունավետ իրացման նպատակով անհրաժեշտ է ուժեղացնել Մրցակցության պաշտպանության հանձնաժողովի կարողությունները ներքին ապրանքային շուկաները մշտադիտարկելու համար», - ամփոփում են ACCESS վերլուծական կենտրոնի փորձագետները: