Հարցի գինը. ինչ կարժենա ՓՄՌ-ի շինարարությունը Հայաստանում

Արմինֆո. Առաջիկա մեկ-մեկուկես տարում Հայաստանը պետք է մի շարք կարևորագույն որոշումներ կայացնի հետագա քաղաքական, աշխարհառազմավարական և տնտեսական զարգացման վերաբերյալ:

Տնտեսական առումով, իսկ գուցե նաև ավելի լայն առումով, Հայաստանը պետք է որոշի, թե ինչպիսի երկիր է ցանկանում լինել, կարող է և պետք է լինի։ Ամենանշանակալի որոշումը, որը պետք է մշակի եւ կայացնի Երեւանը, Հայաստանի ատոմային էներգետիկայի ապագան, հետեւաբար նաեւ հանրապետության ապագա սոցիալ-տնտեսական բնույթը որոշելն է. արդյոք հանրապետությունը պետք է լինի "սերվիսային" երկիր, օրինակ,  զարգացած զբոսաշրջային եւ ռեստորանային բիզնեսով, ծառայությունների լայն եւ բազմազան ոլորտով եւ տնտեսության նվազագույն բարդությամբ, թե՝ բարձր տեխնոլոգիական արդյունաբերական երկիր՝ բարդ տնտեսությամբ, աշխատանքի եւ արտադրության ավելացված արժեքի բարձր մասնաբաժնով՝ պատրաստ ընդունելու ժամանակի մարտահրավերները: Որոշումները, որոնք պետք է կայացվեն, որոշիչ ազդեցություն կունենան այն բանի վրա, թե ինչպիսի երկրում են ապրելու մեր երեխաներն ու թոռները, և արդյոք նրանք, ընդհանրապես, կապրեն այնտեղ:

ԱրմԻնֆո-ի թղթակցի հետ զրույցում մեկնաբանելով երկրի իշխանությունների կողմից ամերիկյան ընկերությանն ամերիկյան տեխնոլոգիայով փոքր մոդուլային ԱԷԿ-ի կառուցման վերաբերյալ հետազոտություններ անցկացնելու իրավունք տրամադրելու որոշումը' Էներգետիկայի գծով  ՄԱԿ-ի ազգային փորձագետ Արա Մարջանյանը նշել է, որ այսօրվա դրությամբ հանրապետությունն ունի ընդամենը երեք պոտենցիալ գործընկեր' Ռուսաստանը, ԱՄՆ-ը և Ֆրանսիան:

Մարջանյանն ընդգծել է, որ ամերիկյան արտադրության փոքր հզորության "մոդուլային" ԱԷԿ-ի մասին խոսակցություններն, իսկապես, այդ թեմայով այսօրվա հանրային դիսկուրսի էական մասն են կազմում: Փորձագետը հարկ է համարել նշել, որ էլեկտրաէներգիայի ատոմային արտադրության սահմանված հզորության ծավալներով ԱՄՆ-ն աշխարհում զբաղեցնում է առաջին տեղը։ 2024 թվականի հուլիսի դրությամբ այդ երկրում շահագործվել է 94 էներգետիկ ռեակտոր՝ մոտ 97 հազար ՄՎտ ընդհանուր սահմանված հզորությամբ, ինչը կազմում է աշխարհում տեղադրված ընդհանուր ատոմային էներգետիկ հզորության գրեթե 26% - ը։ Երկրորդ տեղում Ֆրանսիան է (56 ռեակտոր, 61.4 հազար ՄՎտ, 16.4%), որին հաջորդում են Չինաստանը (56 ռեակտոր, 54.2 հազար ՄՎտ, 14.5%) և Ռուսաստանի Դաշնությունը (36 ռեակտոր, 26.8 հազար ՄՎտ, 7.24%): Առաջատարների հնգյակը եզրափակում է Հարավային Կորեան (26 ռեակտոր, 25.8 հազար ՄՎտ, 6.3%)։

Սակայն, ինչպես նշել է Մարջանյանը, ԱՄՆ-ի վերջին ԱԷԿ-ը ("Ուաթս Բար") կառուցվել է քառորդ դար առաջ, իսկ ԱՄՆ-ի վերջին երկու ատոմային բլոկները ("Վոգթլ" ԱԷԿ-ի թիվ 3 եւ 4 բլոկները), թեեւ ցանցին են միացվել, համապատասխանաբար, 2023թ. մարտի 31-ին եւ 2024թ. մարտի 6-ին, սակայն դա տեղի է ունեցել դրանց կառուցման մեկնարկից միայն 11 տարի անց, եւ նոր ատոմային արտադրական հզորությունների շինարարության զգալի ժամանակային դադարից հետո: ԱՄՆ-ի 135 բլոկներից 94-ն այսօր շահագործվում են, իսկ 41-ը դուրս են բերվել շահագործումից և գտնվում են "մշտական անջատման" վիճակում: 1970-1985 թթ. ԱՄՆ-ում շահագործման է հանձնվել 86 ատոմային էներգաբլոկ, այսինքն,  շահագործման հանձնման տեմպն այդ ժամանակահատվածում կազմել է տարեկան մոտ 6 բլոկ։ Սակայն, հաջորդ 15-ամյա ժամանակահատվածում ՝ 1985-1990 թվականներին, ԱՄՆ-ում շահագործման է հանձնվել ընդամենը 30 բլոկ, դրանով իսկ հանձնման տեմպը նվազել է գրեթե 3 անգամ: Իսկ 1990-2005 թվականներին շահագործման է հանձնվել ընդամենը 4 նոր ատոմային էներգաբլոկ, կամ մոտ մեկ բլոկ 4 տարվա ընթացքում։ Այլ կերպ ասած՝ նախորդ դարի 70-ականների համեմատ ԱՄՆ-ում տեղի է ունեցել նոր ատոմային գեներացնող հզորությունների գործարկման տեմպի 24 անգամ անկում։

Վերլուծաբանի խոսքով, "մոդեռն" դարաշրջանի ավարտից հետո, նախորդ դարի 80-ականների սկզբին դանդաղել է գիտական եւ տեխնոլոգիական զարգացումը արեւմտյան աշխարհում եւ էներգետիկ արդյունաբերության հետ կապված ոլորտներում: Զարգացման կիզակետը տեղափոխվել է հաշվողական տեխնիկայի, տեղեկատվական տեխնոլոգիաների և էներգիայի վերականգնվող աղբյուրների ոլորտ: Բացի այդ, բնական գազի ցածր գները, ժամանակակից գազատուրբինային կայանքների շահագործման հանձնման արագությունը, դրանց էժանությունն ու մանևրելիությունը գրավիչ այլընտրանք էին ստեղծում թանկ և դանդաղ կառուցվող ատոմակայաններին։ Հարկ է նշել նաև "ածխային լոբբիի" զանգվածային ջանքերը, առաջին հերթին, ԱՄՆ-ում և մի շարք այլ երկրներում, ինչը հանգեցրել է աշխարհում ատոմային էներգետիկայի զարգացման նկատելի արգելակման։ Եվ, վերջապես, երեք ծանր վթարները՝ 1978 թվականի մարտի 28-ին ԱՄՆ-ի "Թրի Մայլ Այլենդ" ԱԷԿ-ում, 1986 թվականի ապրիլի 26-ին ԽՍՀՄ Չեռնոբիլի ԱԷԿ-ում և 2011 թվականի մարտի 11-ին Ճապոնիայի "Ֆուկուշիմա-1" ԱԷԿ-ում, զգալի ազդեցություն են ունեցել ԱՄՆ-ում և աշխարհում նոր ատոմային Էներգաբլոկների շահագործման դանդաղեցման վրա, ինչը հանգեցրել է նոր ատոմային էներգետիկ ռեակտորների նախագծերի լիցենզավորման, դրանց կառուցման և շահագործման համար լիցենզիաների տրամադրման ընթացակարգերի բարդացման և "բյուրոկրատացման":

Իրավական տեսանկյունից, ինչպես ընդգծել է փորձագետը, ԱՄՆ-ում ատոմային բլոկների շինարարությունը կարող է սկսվել միայն որոշ պարտադիր ընթացակարգերի կատարումից հետո: Այստեղ առաջին քայլը տվյալ ռեակտորի նախագծի համար լիցենզիա տրամադրելն է։ Այսօրվա դրությամբ ԱՄՆ-ում փոքր մոդուլային ռեակտորների լիցենզավորումը տեւական և ծախսատար գործընթաց է։ Նախագծային լիցենզիան անհրաժեշտ է նաև ԱՄՆ-ից դուրս բլոկներ կառուցելու համար: Չնայած այս բազմամակարդակ ընթացակարգերի անցումը հեշտացնելու համար ձեռնարկված մի շարք միջոցառումներին՝ այսօրվա դրությամբ լիցենզավորման ընթացակարգ է անցել միայն ամերիկյան NuScale ընկերության փոքր հզորության ռեակտորը, ընդ որում, տեխնոլոգիայի անվտանգության վերաբերյալ մի շարք էական դիտողություններով լիցենզիան տրվել է ռեակտորի առաջին մոդելի համար (50 ՄՎտ), և ընկերությունը ստիպված է անցնել ավելացված հզորության ռեակտորի լիցենզավորման կրկնակի ընթացակարգ: Ընդ որում, 2023 թվականին կանխատեսվող առևտրային ցուցանիշների գերազանցման առնչությամբ NuScale-ը չեղարկել է 6 մոդուլով փորձնական նախագիծն ԱՄՆ-ում, ինչը հանգեցրել է ընկերության բաժնետոմսերի անկման, անձնակազմի կրճատման և նախագծի պատվիրատուին տուգանքի վճարման:

Ինչ վերաբերում է Ֆրանսիային, ապա, ինչպես ընդգծել է փորձագետը, այդ երկիրը մտադիր է միայն 2027 թվականից սկսել EPR տիպի վեց նոր ատոմային բլոկների շինարարությունը: Ֆրանսիայում մշակված EPR (European Pressurized Reactor) մոդելը' "երեք գումարած" սերնդի ջրի ճնշման տակ գտնվող ջրային էներգետիկ ռեակտորի տեսակը (ՎՎԵՌ), կոչված էր Չեռնոբիլի աղետից հետո վերակենդանացնել ատոմային էներգետիկան եւ ապահովել ավելի մեծ հզորություն' ավելի բարձր անվտանգության պայմաններում: Երեք նման ռեակտորներ շահագործման են հանձնվել՝ մեկը Ֆինլանդիայում, երկուսը ՝ Չինաստանում։

2018 թվականի դեկտեմբերից երկու EPR ռեակտորներ կառուցվում են Մեծ Բրիտանիայում ։ Բայց այս տեսակի միջուկային ռեակտորների կառուցման ընթացքում ոչ միայն Ֆինլանդիայում, այլև Ֆրանսիայում և Մեծ Բրիտանիայում նկատվել են նախագծերի ժամկետների և բյուջեի կանոնավոր ձգձգումներ, խափանումներ: Այսպես, Ֆրանսիայում EPR առաջին ռեակտորը Նորմանդիայի Ֆլամանվիլ քաղաքում գտնվող ատոմակայանում է, ըստ ֆրանսիական EDF պետական կոնցեռնի, ավտոմատ կերպով կանգնեցվել է այս տարվա սեպտեմբերին դրանում միջուկային ռեակցիա սկսելու առաջին փորձից մի քանի օր անց: Դրա շինարարությունը տևել է 17 տարի՝ ժամանակացույցից 12 տարի հետ մնալով, իսկ ծախսերը կազմել են ավելի քան 13.2 միլիարդ եվրո, ինչը չորս անգամ ավելի բարձր է, քան ի սկզբանե նախատեսված էր: Մեծ Բրիտանիայում Hinkley Point C ատոմակայանում երկու բլոկների շինարարությունը, ըստ EDF ընկերության նոր հայտարարության, հազիվ թե ավարտվի 2030 թվականից շուտ, ընդ որում, ընկերությունը պարբերաբար հայտարարում է նախագծի արժեքի աճի մասին: Ֆրանսիայում փոքր մոդուլային ռեակտորների մշակումը գտնվում է կոնցեպտուալ դիզայնի մշակման փուլում։

Ընդհանուր առմամբ, ինչպես նշել է Մարջանյանը, ՓՄՌ-ի հարցում պետք է նկատի ունենալ նախագծի գինը ։ DIW փորձագետների հետազոտության շրջանակում իրականացված հաշվարկների համաձայն,  2021 թվականի դրությամբ մոդուլային ռեակտորների կառուցման արժեքը կազմել է մոտ 7 հազար դոլար՝ մեկ կիլովատ հզորության համար։ Այսպիսով, 300 ՄՎտ հզորությամբ ռեակտորի միայն հաշվարկային արժեքը կկազմի ավելի քան երկու միլիարդ ԱՄՆ դոլար: Միևնույն ժամանակ, այս ցուցանիշը մոտավոր է և հաշվի չի առնում ՓՄՌ-ի կառուցման համար ներգրավված վարկերի արժեքը: Փորձագետների հաշվարկների համաձայն, երբ ՓՄՌ -ները շուկա դուրս գան, դրանք ավելի թանկ կլինեն, քան ներկայիս խոշոր ատոմային ռեակտորները ։ Եվ դրանք կարող են ավելի էժանանալ միայն այն ժամանակ, երբ առանձին մոդուլների արտադրությունը հասնի խոշոր արդյունաբերական մասշտաբների:

Այս ֆոնին, ինչպես նշել է փորձագետը, Ռուսաստանի Դաշնությունը չի դադարեցրել ատոմային էներգետիկայի ակտիվ զարգացման աշխատանքները, այդ թվում ՝ ՓՄՌ գծով, և՝ ոչ միայն սեփական երկրում։ Իրանում, Եգիպտոսում, Հնդկաստանում և այլ երկրներում խոշոր ժամանակակից և հուսալի ատոմային Էներգաբլոկների կառուցումը դրա վառ ապացույցն է։ Ավելին, փորձագետը նշել է, որ Մոսկվան արդեն սկսել է Յակուտիայում ՓՄՌ -ի շինարարությունը, ինչպես նաեւ պայմանագրեր է ստորագրել Ուզբեկստանում դրանց կառուցման համար, որտեղ կկառուցվեն 330 ՄՎտ ընդհանուր սահմանված հզորությամբ վեց ռեակտորներ: "Սակայն, նույնիսկ, այդ դեպքում պետք չէ անտեսել հարցի գինը", - ամփոփել է փորձագետը: