"Լույս" հիմնադրամ. Հայաստանի կառավարության բյուջետային պլանավորման խնդիրները պահպանվում են

Արմինֆո. Բյուջետային ծրագրերի թերակատարումը տագնապ է հարուցում, ահազանգում են «Լույս» հիմնադրամի փորձագետները ՝ վերլուծելով ՀՀ 2025 թվականի պետական բյուջեի առաջին կիսամյակի կատարման մասին հաշվետվությունը։ Մասնավորապես, այնպիսի առանցքային ծրագրի կատարումը, ինչպիսին է "Պաշտպանական-արդյունաբերական համալիրի զարգացման ծրագիրը", որն իրականացվում է Բարձր տեխնոլոգիական արդյունաբերության նախարարության հովանու ներքո, կազմում է 5%-ից պակաս:

Մոտ, բայց վրիպելով

Հիմնադրամի փորձագետները նշում են, որ տարեսկզբի զգալի դանդաղումից հետո Հայաստանի Հանրապետության տնտեսական ակտիվությունը մարտին կրկին սկսել է արագանալ, ինչը պայմանավորված է, մի կողմից, արդյունաբերության անկման տեմպերի մեղմացմամբ ՝ բազայի էֆեկտի հաշվին, իսկ մյուս կողմից ՝ այնպիսի "ոչ արտահանման" ճյուղերի աճով, ինչպիսիք են ծառայություններն ու շինարարությունը: Արդյունաբերության հատված ներդրումը տնտեսական ակտիվության աճի մեջ բացասական է ՝ -2,1 տոկոսային կետ։ Նախորդ տարվա վեց ամիսների համեմատ արդյունաբերության ոլորտում արձանագրվել է արտադրության ծավալների զգալի նվազում՝ 12.1%:

Արդյունաբերության անկումը, ինչպես կարծում են տնտեսագետները, պայմանավորված է, հիմնականում, վերամշակող արդյունաբերության անկմամբ, ինչն, իր հերթին, պայմանավորված է, հիմնականում, թանկարժեք մետաղների վերաարտահանման գործոնի չեզոքացմամբ: «Ի դեպ, ոսկու վերաարտահանման պիկ շրջանում գործող իշխանությունները գովաբանում էին այդ երևույթը և արդարացնում այն, պնդելով, որ դա ոչ թե, պարզապես, ոսկու վերաարտահանում էր, այլ, փաստորեն, հումքի ներմուծում Հայաստանի Հանրապետություն, դրա վերամշակում և հետո արտահանում՝ պատրաստի արտադրանքի տեսքով, ինչն էապես նպաստել է տնտեսական ակտիվության աճին: Իսկ այժմ, ընդհակառակը, նրանք նույն եռանդով փորձում են ապացուցել, որ ոսկու վերաարտահանման արդյունքը ձգտում էր զրոյի և, գործնականում, չէր նպաստում տնտեսական ակտիվության աճին, ավելին, ռիսկեր էր ստեղծում պետության և գործարար միջավայրի համար», - ասվում է փաստաթղթում։

Միաժամանակ, ոսկու վերաարտահանման գործոնի չեզոքացումը վերամշակող արդյունաբերության անկման միակ պատճառը չէ, նշում են "Լույս" հիմնադրամում ։ Զգալի նվազում է արձանագրվել նաև այնպիսի կարևոր ենթաճյուղերում, ինչպիսիք են «խմիչքների արտադրությունը», «այլ ոչ մետաղական հանքային ապրանքների արտադրությունը» և «հագուստի արտադրությունը»: 2025 թվականի առաջին կիսամյակում ինչպես արտահանման, այնպես էլ ներմուծման ցուցանիշները գտնվում են խորը անկման մակարդակում։ Այսպես, արտահանումը տարեկան կտրվածքով (2025թ. 2-րդ եռամսյաակում 2024թ. 2-րդ եռամսյակի նկատմամբ) կրճատվել է 32,3% - ով, իսկ ներմուծումը՝ 25,9%-ով, այն դեպքում, երբ մեկ տարի առաջ թե արտահանման, թե ներմուծման բարձր աճ էր արձանագրվել՝ 2,3-2,4 անգամ։

Պետական գանձարանի եկամուտները

2025 թվականի առաջին կիսամյակում ՀՀ պետական բյուջեի փաստացի եկամուտները կազմել են 1433,1 մլրդ դրամ: Ընդ որում, պաշտոնական դրամաշնորհներն արձանագրել են ճշտված պլանի 29,4 տոկոս նվազում։ Թերակատարման պատճառը կրկին նպատակային դրամաշնորհային ծրագրերի ցածր արդյունավետությունն է, կարծում են փորձագետները:

2025 թվականի առաջին կիսամյակում բյուջեի այլ եկամուտներն զգալիորեն գերազանցել են ինչպես առաջին կիսամյակի համար նախատեսված, այնպես էլ նախորդ տարվա նույն ժամանակահատվածի ցուցանիշները,

ինչը պայմանավորված է մի քանի տեսակի եկամուտներից մուտքերի զգալի աճով, ինչը որոշ դեպքերում մտահոգությունների տեղիք է տալիս ։ Մասնավորապես, բանկերում եւ այլ ֆինանսավարկային հաստատություններում ժամանակավորապես ազատ բյուջետային միջոցների տեղաբաշխումից եւ ավանդներից ստացված տոկոսավճարների աճը, հիմնականում, պայմանավորված է եղել այն հանգամանքով, որ լրացուցիչ ազատ միջոցները կուտակվել են՝ ծախսերին ուղղելու փոխարեն։

Ինչ վերաբերում է իրավախախտումների համար տուգանքների գծով մուտքերից ստացված եկամուտներին, ապա դրանք անընդհատ աճում են, թեեւ գործող իշխանությունները բազմիցս հայտարարել են, որ "քաղաքացին տուգանքի օբյեկտ չէ":

Արդյունքում, ֆիսկալ քաղաքականությունը, գործնականում, զսպել է տնտեսական զարգացումը: Մինչդեռ, ըստ 2025 թվականի պետական բյուջեի ուղերձի, ֆիսկալ քաղաքականությունը 2025-2026 թվականներին տնտեսության վրա կունենա չեզոք ազդեցություն:

Պետբյուջեի ծախսերն էապես թերակատարվել են

2025 թվականի առաջին կիսամյակում ՀՀ պետական բյուջեի ընդհանուր ծախսերի փաստացի ծավալը կազմել է 1 472,3 մլրդ դրամ, ինչը 14,8% - ով (255 մլրդ դրամ) պակաս է ճշտված ծրագրից։ Ինչպես ընթացիկ, այնպես էլ կապիտալ ծախսերը թերակատարվել են:

Որոշ պատասխանատու մարմինների տնօրինության տակ գտնվող ծրագրերի թերակատարումը բավական զգալի է։ Օրինակ, Բարձր տեխնոլոգիական արդյունաբերության նախարարության պարագայում ծախսերի թերակատարումը կազմում է 72,8%, Քաղաքաշինության կոմիտեի դեպքում՝ 58,7%, Շրջակա միջավայրի նախարարության դեպքում ՝ 34,3%, Արտաքին հետախուզության ծառայության դեպքում ՝ 32,4%, Տարածքային կառավարման և ենթակառուցվածքների նախարարության դեպքում ՝ 22,8%, Էկոնոմիկայի նախարարության դեպքում ՝ 22,3%, Կրթության, գիտության, մշակույթի և սպորտի նախարարության դեպքում ՝ 20,9%։

Ծրագրերի կատարման պատկերը տագնապ է հարուցում։ Մասնավորապես, մի շարք կարևորագույն ծրագրեր չեն իրականացվել անգամ նախատեսվածի կեսի չափով ։ Ավելին, դրանցից շատերը ցույց են տալիս չափազանց ցածր արդյունավետություն մի քանի հաշվետու ժամանակաշրջանների ընթացքում: Օրինակ, այնպիսի առանցքային ծրագրի կատարումը, ինչպիսին է "Պաշտպանական - արդյունաբերական համալիրի զարգացման ծրագիրը", որն իրականացվում է Բարձր տեխնոլոգիական արդյունաբերության նախարարության հովանու ներքո, կազմում է ընդամենը 4,7 տոկոս: Նույն նախարարության "Թվային փոխակերպման գործընթացի ներդրում" ծրագիրը ևս աչքի է ընկնում խիստ ցածր ցուցանիշներով՝ 7.4%: Մտահոգիչ է նաև Էկոնոմիկայի նախարարության գծով իրականացվող «Գյուղատնտեսության արդիականացման ծրագրի» կատարումը՝ 12,6%: Այս փաստերը խոսում են գործող կառավարության կառավարման անբավարար մակարդակի մասին։

Պակասուրդը նախատեսվածից պակաս է

2025 թվականի առաջին կիսամյակում Հայաստանի Հանրապետության պետական բյուջեն ունեցել է 39,2 մլրդ դրամի պակասուրդ, ինչը շուրջ 8.3 անգամ պակաս է ճշտված ծրագրով նախատեսված պակասուրդից: Այլ կերպ ասած՝ բյուջեի կատարումն այս անգամ ևս էակապես (շուրջ 286,1 մլրդ դրամով) շեղվել է ծրագրից: Նախատեսվածից պակաս դեֆիցիտը հիմնականում պայմանավորված է եկամուտների գերակատարմամբ և ծախսերի ցածր կատարմամբ, ինչը հանգեցրել է ֆինանսավորման ներքին աղբյուրներում բյուջեի ազատ միջոցների ավելացման: Ի դեպ, տնտեսագետները հիշեցնում են, որ բյուջեի պակասուրդի հաստատված ցուցանիշը վերանայման արդյունքում 315,9 մլրդ դրամից հասցվել է 325,3 մլրդ դրամի, մինչդեռ, փաստացի պակասուրդը շատ անգամներ ցածր է եղել հաստատված ցուցանիշից։ Սա ևս մեկ անգամ վերահաստատում է այն մտահոգությունը, որ բյուջեի պլանավորման բնագավառում կառավարության խնդիրները պահպանվում են: