Ուրբաթ, 11 Նոյեմբերի 2022 13:00

Արմինֆո.2022 թվականի վերջին Հայաստանի ՀՆԱ-ի աճը կհասնի 12-13 տոկոսի։ Ընդ որում, փորձագետները ՀՀ ՀՆԱ-ի աճի պոտենցիալ տեմպերը գնահատում են 4-4, 5%:

Ներկայիս աճը պայմանավորված է Ուկրաինայի շուրջ իրավիճակի զարգացմանն առնչվող ժամանակավոր գործոններով։ Երկարաժամկետ առումով, առանց ինչ-որ լուրջ վերափոխումների, ներդրումային ակտիվության ավելացման, արտահանման ուղղվածություն ունեցող հատվածի աճի մենք չենք կարողանա այդ ներուժից ավելի արագ աճել, և աշխարհաքաղաքական իրավիճակի փոփոխության դեպքում մենք ռիսկի ենք դիմում՝ հայտնվել կոտրված տաշտակի առջեւ։ ԱրմԻնֆո-ի հետ հարցազրույցում նման կարծիք է հայտնել Հայաստանի ֆինանսների նախկին նախարար, պետական ֆինանսների կառավարման միջազգային խորհրդատու Վարդան Արամյանը։

 

- Պարոն Արամյան, 2023թ. պետական բյուջեի նախագծով Հայաստանում 2022թ. տնտեսական աճը կանխատեսվում է 11% մակարդակում, պետբյուջեով նախատեսված 7% -ի դեպքում։ Միևնույն ժամանակ, օրերս ֆինանսների նախարար Տիգրան Խաչատրյանը խորհրդարանում փաստաթութը ներկայացնելիս հայտարարեց, որ աճը, ամենայն հավանականությամբ, վերանայվելու է դեպի բարձրացում ՝ ելնելով 2022թ. հունվար-սեպտեմբեր ամիսների վիճակագրական տվյալներից: Ինքը՝ վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը, հայտարարեց ընթացիկ ֆինանսական տարին ՀՆԱ 14 տոկոս աճով փակելու հեռանկարի մասին: Մինչդեռ, վերջին ավելի քան 20 տարիների ընթացքում ՀՆԱ-ի աճի ամենաբարձր ցուցանիշը գրանցվել է 2005 թվականին՝ 13,9 տոկոսի մակարդակում։ Արդյո՞ք Հայաստանն ի զորու է նոր ռեկորդ սահմանել:

 

Չնայած ս.թ. հունվար-սեպտեմբեր ամիսներին տնտեսական ակտիվության տարեկան 14,1% աճի վերաբերյալ վիճակագրական տվյալների բարեհնչունությանը, իրականում դրանք զգալի ռիսկեր են պարունակում, քանի որ պայմանավորված են արտաքին գործոններով՝ "սեփական դրամապանակներով" այցելուների աճով, ֆինանսական հոսքերով և, այսպես կկոչված, զուգահեռ առևտրով։

 

Այսպես, տնտեսական ակտիվության աճը 9 ամսում պայմանավորել է ծառայությունների ոլորտը՝ 27,1%-ով, առևտրի ոլորտը՝ 14,5%-ով, շինարարության ոլորտը՝ 14,3%-ով, արդյունաբերական հատվածը հասել է երկնիշ 10% աճի, իսկ ագրոհատվածը՝ 0,7%-ով անկում է ապրել։ Հայաստանի արտաքին առևտրաշրջանառությունն աճել է տարեկան 62,5% - ով։

 

Միաժամանակ, ս.թ. հունվար-սեպտեմբեր ամիսներին մասնավոր փոխանցումերի ներհոսքը Հայաստան հասել է պատմական առավելագույնին. արտասահմանից ֆիզիկական անձանց անունով ՀՀ բանկերի միջոցով ստացվել է 3 մլրդ 461,6 մլն դոլար, ինչը 1 մլրդ 924,8 մլն դոլարով ավելի է, քան 2021 թվականին, և 2 մլրդ 183,1 մլն դոլարով ավելի՝ քան 2020 թվականին։ Այս աճը հրահրված էր Ռուսաստանից փոխանցումների ներհոսքի 3,7 անգամ զգալի աճով՝ մինչև 2,3 միլիարդ դոլար: Դրան զուգընթաց, 2 անգամ աճել է Հայաստանից փոխանցումների արտահոսքը՝ մինչև 1,8 միլիարդ դոլար: Արդյունքում՝ մասնավոր փոխանցումների զուտ ներհոսքը դեպի Հայաստան տարեկան կտրվածքով աճել է 2,6 անգամ՝ մինչև 1,7 միլիարդ դոլար: Ընդ որում, Ռուսաստանից փոխանցումների զուտ ներհոսքը, ավելանալով 5,8 անգամ, հասել է 2,01 մլրդ դոլարի, իսկ ԱՄՆ-ից ՝ ընդամենը 1,5 տոկոսով ՝ մինչեւ 282,4 մլն դոլար։

 

Նույն ժամանակահատվածում Հայաստան է այցելել 1 մլն 240 հազար զբոսաշրջիկ՝ 2021 թվականի նույն ժամանակահատվածի 619 հազար այցելության դիմաց։ Նրանց գրեթե կեսը այցելուներ են Ռուսաստանից ՝ 567 429 մարդ (զբոսաշրջիկների ընդհանուր թվի 49%-ը)։

 

Վերը շարադրվածի շնորհիվ, կարծում եմ, որ 2022թ. վերջին Հայաստանը կհասնի երկնիշ տնտեսական աճի ՝ 12-13 տոկոսի չափով կամ, նույնիսկ, մի փոքր ավելի բարձր։ Արդյո՞ սա կարելի է համարել բացառապես հայկական ֆենոմեն։ Միանշանակ՝ ոչ։ Հարևան Վրաստանում տնտեսությունը 2022 թվականի ինն ամսում աճել է 10,2 տոկոսով։

 

Արդյո՞ք այս աճը բացառապես ՀՀ կառավարության որոշակի գործողությունների արդյունք է։ Կրկին՝ ոչ, և հենց որ թուլանան կամ դադարեն այդ աճին նպաստող արտաքին գործոնները, մեր տնտեսությունը կբախվի էական բարդությունների։ Թե՝ երբ դա տեղի կունենա, դժվար է ասել, մեկ տարի, երկու-երեք տարի հետո, քանի որ դա ուղղակիորեն կապված է աշխարհաքաղաքական զարգացումների հետ։ Բայց այն, որ մենք ունենք պահանջարկով պայմանավորված տնտեսական աճ, փաստ է, և դա վտանգավոր է։

 

- 2023 թվականի պետական բյուջեի նախագծի համաձայն, ՀՆԱ-ի աճը հաջորդ տարի կկազմի 7 տոկոս ։ Ինչպես նոյեմբերի 2-ին ԱԺ-ում հայտարարել է կառավարության ղեկավարը, 2022 թվի 14 տոկոս աճից հետո 2023 թվին դժվար կլինի ապահովել 7 տոկոս աճ, «սակայն լուծելի է»: Ընդ որում, ԿԲ-ի կանխատեսմամբ ՝ ՀՆԱ-ի աճը 2022 թվականին կկազմի 12,9 տոկոս ՝ 2023 թվականին տեմպերի դանդաղմամբ մինչեւ 4,5 տոկոս։ Միևնույն ժամանակ, ԱՄՀ-ը վերջերս նվազեցրել է 2023 թվականի համաշխարհային տնտեսության զարգացման կանխատեսումը մինչև 2,7%՝  հուլիսին կանխատեսված 2,9% - ից: Նշվում էր, որ 2023 թվականին տնտեսության դանդաղումը կտարածվի բոլորի վրա. ակնկալվում է, որ այն երկրների աճը, որոնց բաժին է ընկնում համաշխարհային տնտեսության մեկ երրորդը, կկրճատվի այս կամ հաջորդ տարի։ Մի խոսքով, ամենավատը դեռ առջևում է։ Եվ շատերի համար 2023 թվականը կասոցացվի ռեցեսիայի հետ։ Ինչպիսի՞ն է Ձեր կանխատեսումը, այս ֆոնին որքանով է իրատեսական է Հայաստանի համար հաջորդ տարի 7 տոկոս աճի ապահովումը՝ հաշվի առնելով ընթացիկ տարվա բարձր բազան։

 

Եթե մենք վստահ ենք, որ 2022 թվականին տնտեսության աճին նպաստող գործոնները առկա կլինեն նաև 2023 թվին, և, նույնիսկ, ավելի բարձր ծավալով, ապա, այո, նույնիսկ, հաշվի առնելով բարձր բազան, Հայաստանը կկարողանա ապահովել ՀՆԱ-ի 7 տոկոս աճ։

 

Չմոռանանք, որ Հայաստանում ՀՆԱ-ի գեներացման ներուժը, ըստ տարբեր գնահատականների, կազմում է մոտ 4-4, 5 տոկոս։ Եթե մեզ մոտ արտադրողականության աճ գրանցվեր այն պատճառով, որ ժամանակին լուրջ ներդրումներ էինք կատարում ինչ-որ ֆանտաստիկ նոու-հաուում, ինչի պատճառով ՀՀ-ն որակական նոր մակարդակի կանցներ, և ինչը թույլ կտար հանրապետությանը հավակնել ոչ թե 3-4%, այլ ամբողջ 7-8% աճի,  ապա, այո, մենք իրավունք ունենք հավակնել ներկայիս ներուժից բարձր աճի։

 

Բայց, հաշվի առնելով այն գործոնները, որոնցով պայմանավորված է ներկայիս աճը, իսկ դրանք, հիմնականում, էկզոգեն գործոններ են, ակնհայտ է դառնում, որ 11% աճը, միանշանակ, գերազանցում է մեր ներուժը։ Ընդ որում, 2023 թվին ՀՆԱ-ի 7% աճ ապահովելու համար, 2022թ. 11% - ից հետո, այդ գործոնները պետք է ոչ միայն պահպանվեն, այլեւ ուժեղանան։

 

Հիշեցնեմ, որ համանման աճ դիտվել է 2001-2008 թվականներին. եթե 2001 թվականին Հայաստանում գրանցվել է 9,6 տոկոս տնտեսական աճ, արդեն 2002 թվականից մինչև 2008 թվականը ՀՀ տնտեսությունն արձանագրել է երկնիշ աճ։ Մասնավորապես, 2002թ. ցուցանիշը հասել է 12,9%-ի, 2003թ.՝ 14%-ի, 2004թ.՝ 10,5%-ի, 2005թ.՝ 13,9%-ի, 2006թ.՝ 13,2%-ի, 2007թ.՝ 13,7%-ի: Արդեն 2008 թվին տեմպերը նվազել են մինչեւ միանշանակ 6,8 տոկոս, իսկ 2009 թվին գրանցվել է 14,2 տոկոս անկում։ Սա հերթական անգամ գործնականում ապացուցել է այն պարզ ճշմարտությունը, որ արտասահմանից ստացված դրամական փոխանցումներով ապահովված (2004-2008 թվականներին միայն բանկային համակարգի միջոցով Հայաստան մուտք է գործել ավելի քան 5,3 միլիարդ դոլար - խմբ.) և ներուժով չամրապնդված աճը  հարատև չէ։ Մասնավորապես, ոչ առևտրային հատվածը գերակշռում է առևտրայինի նկատմամբ, ինչը պայմանավորում է բարձր տնտեսական աճը, մինչդեռ, արտահանվող հատվածի արտադրողականության զգալի աճ չի նախատեսվում։

 

Տնտեսությունում նման բացասական զարգացումից խուսափելու համար 2000-ականների առաջին տասնամյակում իշխանությունները պետք է ագրեսիվ հարկում վարեին "ծաղկող" ոչ առևտրային հատվածի, մասնավորապես շինարարության նկատմամբ ՝ դրանով իսկ նվազեցնելով այդ հատվածում շահութաբերությունը և թույլ չտալով առևտրի ոլորտի ճնշում ոչ առևտրայինի կողմից և առաջինի ռեսուրսների կողոպուտ։

 

Չէ որ Հայաստանի տնտեսության համար, իր փոքր ծավալներով, անհնար է ապահովել տնտեսության ամրության բարձր մակարդակ արտաքին ցնցումների նկատմամբ, ինչպես նաև կայուն աճ երկարաժամկետ հեռանկարում՝ միայն տնտեսության ոչ առևտրային հատվածի և ներքին ռեսուրսների բարձր աճի հաշվին։ Հետևաբար, եթե մենք չկարողանանք պարբերաբար ավելացնել արտաքին աշխարհին մեր ապրանքների և ծառայությունների առաջարկի ծավալը՝ մյուսներից ավելի լավ, մենք կարող ենք մոռանալ կայուն տնտեսական աճ ապահովելու հեռանկարի մասին:

 

Այսօր դիտվում է գրեթե համանման պատկեր, այն տարբերությամբ միայն, որ այդ ժամանակ ողջ աշխարհը բում էր ապրում։ Իսկ այսօր, երբ մնացած աշխարհը հայտարարում է մոտալուտ ռեցեսիայի մասին, Ռուսաստանի հետ փոխկապակցված երկրները՝ Ղազախստանը, Վրաստանը, Հայաստանը, տնտեսական վերելք են ապրում։ Եվ, եթե 2002-2008 թվականներին ցիկլը տևել է 9-11 տարի, ապա այսօր այն կարող է ավելի կարճ լինել, և Հայաստանի կառավարությունն օպերատիվ կարգով պետք է արձագանքի ռիսկերին, այլապես, Հայաստանի տնտեսությունը դիմում է սեփական խնդիրների հետ միայնակ մնալու ռիսկի։

 

- Իսկ ինչպե՞ս խուսափել 2002-2008թթ. բացասական սցենարի կրկնությունից:

 

Գործող կառավարությունը պետք է վերանայի հարկային քաղաքականությունը, ձեռնամուխ լինի ավելի ագրեսիվ վարչարարության, հատկապես, այն ոլորտներում, որոնք արտաքին գործոնների ազդեցության տակ բումի վիճակում են՝ դրանք "սառեցնելու" համար։ Սրանք ոչ պոպուլյար լուծումներ են, բայց՝ անհրաժեշտ:

 

Այնուհետև հարկ կլինի ֆինանսական միջոցներն ուղղել երկարաժամկետ հեռանկարում տնտեսական ներուժի ուժեղացումն ապահովող խնդիրների լուծմանը, այդ թվում՝ պաշտպանության ոլորտում։ Չէ որ ոչ մի բիզնես չի համարձակվի երկարաժամկետ ներդրումներ կատարել մի երկրում, որտեղ ապահովված չէ տնտեսական կայունության 4 հենասյուների իրագործումը. հարկաբյուջետային, դրամավարկային, քաղաքական և անվտանգության ապահովում։

 

Առանց համապատասխան քաղաքականության՝ Հայաստանի տնտեսության աճը 2023 թվին և հեռանկարում կախված կլինի ժամանակավոր գործոններից. հակառուսական պատժամիջոցների թուլացումից կամ ուժեղացումից, ինչպես նաև աշխարհաքաղաքական այլ գործոններից։ Այսպես, եթե ենթադրենք, որ առաջիկայում մեզ սպասվում է Ռուսաստան-Արևմուտք էլ ավելի մեծ առճակատում, ապա դա Հայաստանի համար կարող է նշանակել ռուսական ռելոկանտների և նրանց կապիտալի էլ ավելի մեծ ներհոսք։ Այդ դեպքում կարելի է վստահորեն հայտարարել 2023 թվականին ՀՆԱ-ի 7 տոկոս աճի իրատեսական լինելու մասին, նույնիսկ, ընթացիկ տարում 14-15 տոկոս աճից հետո։ Իրատեսական է, բայց՝ վտանգավոր  Հայաստանի տնտեսության ապագայի համար։

Բայց, քանի որ ոչինչ հավերժ չէ, նույնիսկ՝ պատժամիջոցները, որոնք ինչ-որ պահի կարող են իրենց սպառել, ապա իրավիճակն այնքան էլ վարդագույն չէ Հայաստանի տնտեսության համար, և վաղ թե ուշ հայկական տնտեսությունն ստիպված կլինի բախվել դաժան իրականությանը։